شب چله یا شب یلدا یکی از شب‌ها و زمان‌های مهم در فرهنگ ما ایرانی‌هاست. یلدا یک واژه‌ی سریانی به معنی زایش است و معادل عبارت شب یلدا در زبان فارسی شب چله است. این چله از همان عدد چهل گرفته شده است. ایرانی‌های باستان زمستان را به دو چهل روز تقسیم می‌کردند و چهل روز اول را چله‌ی بزرگ و چهل روز دوم را چله‌ی کوچک می‌نامیدند. چون شب یلدا شبی است که ما در آستانه‌ی ورود به زمستان قرار می‌گیریم آن را چله (زمان ورود به چله‌ی اول) می‌دانیم.
هرکدام از ما با شنیدن شب یلدا یا شب چله به یاد خاطره‌ای شیرین می‌افتیم: یکی به یاد دورهمی‌ها می‌افتد، یکی به یاد حافظ‌خوانی و یکی به یاد دانه‌های سرخ انار. این جشن که در ایران باستان ریشه دارد مانند جشن نوروز یکی از زمان‌هایی است که شهر را به شور و تکاپو می‌اندازد و همه‌ی مردم تلاش می‌کنند بسته به فرهنگ و موقعیت خود برنامه‌ای به یاد‌ماندنی برای آن بچینند.
همان‌طور که گفتیم این جشن از زمان باستان در ایران برپا می‌شده است. اما با فلسفه‌ی آن آشنا هستید و می‌دانید چرا آخرین روز از پاییز را جشن می‌گیریم؟
جشنی برای تولد خورشید
شب یلدا بلندترین شب سال در نیم‌کره‌ی شمالی است. از نظر نجوم، از روز اول زمستان روزها کم‌کم بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. شاید این واقعیت کمی عجیب باشد چون انگار روزهای طولانی و برف و سرما با هم تضاد دارند!
شب چله، زمان انقلاب زمستانی است و ایرانی‌های باستان معتقد بودند روز اول دی روز تولد خورشید است. خورشید و نور نیز در نظر مردم ارزشمند و مهم بودند و برای همین تولد آن را جشن می‌گرفتند. اگر در اینترنت کمی جست‌وجو کنید حتما متوجه می‌شوید که در تقویم ما روز اول دی نیز به نام خورشید نامگذاری شده است.
جالب است اگر بدانید مردم ایران باستان روز خورشید یا همان اول دی را تعطیل اعلام می‌کردند و در خانه می‌ماندند و استراحت می‌کردند. به هرحال، این روز همان روزی بوده است که خورشید بر تاریکی پیروز شده است و باید در آن شادی کرد و خوش گذراند!
در استوا، طول روز و شب برابر است!
شاید فکر کنید این تفاوت بسیار زیاد مدت‌زمان روز با شب در تابستان و زمستان، در همه‌جای دنیا وجود دارد. اما این‌طور نیست! تفاوت طول روز و طول شب به دلیل انحراف ۲۳/۵ درجه‌ای مدار زمین به وجود می‌آید. بنابراین در مرکز زمین، یعنی محدوده‌ی استوا، این تفاوت وجود ندارد و روزها و شب‌ها در تمام طول سال تقریباً برابرند.
اما وقتی از استوا به سمت دو قطب حرکت کنیم، اختلاف شب و روز بیشتر و بیشتر می‌شود. به طوری که در قطب شمال و قطب جنوب شش ماه از سال روز و شش ماه شب است. یعنی اگر در زمستان در قطب شمال باشید خواهید دید که از ۲۴ ساعت شبانه‌روز ۲۰ ساعت شب است و فقط ۴ ساعت خورشید در آسمان بالا می‌آید!
کوتاه‌ترین و بلندترین شب چله در کدام شهرهای ایران اتفاق می‌افتد؟
بنابر آنچه گفتیم، مدت‌زمان شب یلدا در جنوب ایران با شمال ایران متفاوت است. چابهار که جنوب شرقی‌ترین نقطه‌ی ایران است شب یلدای کوتاه‌تری دارد و مدت‌زمان این شب در آنجا ۱۳ ساعت و ۲۶ دقیقه است. اما در مقابل، پارس‌آباد مغان که شمال غربی‌ترین نقطه‌ی ایران است شب یلدایی ۱۴ ساعت و ۳۹ دقیقه‌ای دارد. خوب است بدانید مدت شب چله در پایتخت ۱۴ ساعت و ۱۶ دقیقه است.
زمان دقیق انقلاب زمستانی در سال ۱۴۰۰
دانستن زمان دقیق انقلاب زمستانی برای آن‌هایی که اهل نجوم هستند، درست مانند دانستن زمان دقیق تحویل سال نو، جذاب است. اگر شما هم جزو آن دسته از نوجوان‌های علاقه‌مند به نجوم هستید باید بدانید انقلاب زمستانی سال ۱۴۰۰ که آخرین انقلاب زمستانی قرن ۱۴ است، در روز ۳۰ آذر و در ساعت ۱۹ و ۲۹ دقیقه رخ می‌دهد.
خوراکی‌های شب چله
برخی از خوراکی‌های شب یلدا ممکن است در فرهنگ‌ها و شهرها و روستاهای گوناگون باهم متفاوت باشند اما سفره‌ی شب یلدا چند خوراکی معروف دارد که پای ثابت همه‌ی سفره‌هاست. حالا ببینیم خوراکی‌های اصلی کدامند و دلیل حضورشان بر سر سفره‌ی یلدا چیست.
انار
انارها با دانه‌های سرخ و درخشان‌شان نمادی از شب یلدا به شمار می‌روند. انار، نزد ایرانیان باستان میوه‌ای مقدس بوده است. اگر به تاریخ ایران باستان برگردید می‌بینید که انار و حتی شاخه‌ها و برگ‌های آن در مراسم گوناگون حضور داشته و گل سرسبد مجلس بوده است!
هندوانه
هندوانه هم مانند انار از میوه‌های معروف سفره‌ی یلداست. درباره‌ی اینکه چرا مردم در چنین شبی هندوانه می‌خوردند نظرهای گوناگونی وجود دارد. برخی می‌گویند خوردن هندوانه باعث می‌شود فرد در سراسر زمستان از بیماری در امان بماند. چون هندوانه میوه‌ی فصل گرم است و خوردن آن در آستانه‌ی سرمای زمستان، بدن را گرم و از سرما محافظت می‌کند.
یک باور زیبا هم وجود دارد که می‌گوید هنوانه گرد است و زمین هم گرد است. بنابراین هندوانه بر سر سفره‌ی یلدا یادآور زمین و زندگی مجدد است. این افراد می‌گویند خط‌های سفید روی هندوانه نیز نشانه‌ی صلح است.
آجیل
درباره‌ی اینکه آجیل از خوراکی‌های اصلی یلدا بوده است، تردید وجود دارد. برخی می‌گویند ایرانی‌های باستان در شب یلدا آجیل نمی‌خورده‌اند و این رسم بعدها به رسوم شب چله اضافه شده است. اما برخی دیگر معتقدند اجیل از همان زمان جزئی از خوراکی‌های سفره‌ی یلدا بوده است اما اجزای آن تغییر کرده. آجیل باستانی شامل میوه‌های خشک، تخمه، گردو و کشمش بوده است.
علاوه بر این‌ها، مردم در شب یلدا خوراکی‌های دیگری مانند لبو و انگور قرمز هم می‌خورند. اگر این خوراکی‌ها را در ذهن‌تان آورده باشید، حتماً متوجه نقطه‌ی اشتراکی میان آن‌ها شده‌اید: بیشتر خوراکی‌های یلدایی، سرخ‌رنگ هستند. اما چرا؟
برخی معتقدند مردم ایران باستان در شب یلدا خوراکی‌های قرمز می‌خوردند چون رنگ قرمز را نمادی از خورشید می‌دانستند و با خوردن این خوراکی‌ها به استقبال تولد خورشید می‌رفتند. برخی دیگر می‌گویند قرمز، رنگی گرم است و خوردن خوراکی‌های قرمز، نمادین، از گرما و صمیمیتی حکایت می‌کند که در دل‌ها وجود دارد.
شعرخوانی و قصه‌خوانی از رسم‌های باستانی در شب چله
با اینکه شعرخوانی و داستان‌خوانی از آیین‌های باستانی نیست، اما یکی از زیباترین رسوم در شب یلداست. اما چرا این کار مرسوم شده است؟ اگر دقت کرده باشید متوجه شده‌اید که در این شب، خواندن شعرها و داستان‌های کهن مرسوم است و نه ادبیات معاصر. چون تلاش بر این است که ما بتوانیم حال و هوایی مانند زمان‌های کهن در خانه برپا کنیم. برای همین سراغ ادبیات کهن می‌رویم.
خواندن شعرهای حافظ رسمی بسیار فراگیر است. اما شاید ندانید به همین اندازه، خواندن شاهنامه هم رواج دارد. در واقع، شاهنامه با آن داستان‌های اساطیری و تاریخی‌اش هم‌خوانی فراوانی با این جشن تاریخی دارد. خانواده‌های بسیاری هم گلستان و بوستان سعدی را برای این شب انتخاب می‌کنند.
انتخاب شما از ادبیات باستان، هرکدام از آثار که باشد، عالی است و این خوانش به شما کمک می‌کند تا بیشتر حال و هوای شب یلدایتان را باستانی کنید.
روشن‌کردن آتش، سنتی فراموش‌شده
شاید از خواندن این عنوان تعجب کرده باشید. شاید هم برعکس، کاملاً با آن آشنا باشید. اما روشن‌کردن آتش، سنتی است که امروزه تقریباً از یاد رفته است. آتش، نزد ایرانیان باستان ارزشمند بوده است چون منبع نور و زندگی محسوب می‌شده. همچنین آتش توانایی مقابله با بدی‌ها و تطهیر محیط را دارد. برای همین مردم در شب‌های یلدای باستانی آتش روشن می‌کرده‌اند تا اگر بدی و ناپاکی در محیط وجود دارد، آن را برطرف کنند.
اگر دلتان می‌خواهد این سنت را زنده کنید اما شرایط برپایی آتش را در خانه ندارید، می‌توانید یک شمع کوچک روشن کنید و آن را نمادی از آتش باستانی بدانید.
یادتان نرود در شب چله آسمان را تماشا کنید!
گفتیم که شب یلدا جدا از اینکه جشنی باستانی است زمان وقوع یک پدیده‌ی نجومی مهم یعنی انقلاب زمستانی است. اما این همه‌ی اتفاق نجومی این شب نیست! سرتان رو به آسمان باشد که اتفاقات جالبی در این شب می‌افتد!
تماشای غروب خورشید
با تماشای غروب خورشید ۳۰ آذر، شما به آخرین غروب یلدایی قرن نگاه می‌کنید! بسته به شهر و روستایی که در آن زندگی می‌کنید غروب خورشید بین ۱۶:۱۵ تا ۱۷:۱۵ متغیر است.
تماشای ناهید، زحل و مشتری
اگر آسمان محل زندگی‌تان پاک است، از غروب به بعد می‌توانید سه سیاره‌ی زیبای ناهید، زحل و مشتری را که در یک راستا قرار گرفته‌اند ببینید. برای پیداکردن محل این سیارات، باید به افق جنوب غربی نگاه کنید. این سیارات با چشم غیر مسلح مانند ستاره‌های نورانی دیده می‌شوند اما اگر ابزار رصد داشته باشید نه تنها می‌توانید جزئیات این سیاره‌ها را تماشا کنید بلکه می‌توانید سیاره‌ی اورانوس را هم رصد کنید.
***
به این ترتیب، با تماشای آسمان و رصد رخدادهای نجومی می‌توانید شب یلدایتان را گسترده‌تر کنید و شادی‌ها و خاطره‌هایتان از یلدای امسال را به زمین محدود نکنید!
حالا بگویید شما برای شب یلدای امسال چه برنامه‌هایی دارید؟
یک پاسخ
خوب اما اگر در مورد رسم و رسوم ایرانیان توضیح دادهد شود بهتر است