زلزله از پدیدهای طبیعی است که درطول تاریخ حیات بشر بارها انسان را به وحشت انداخته و باعث تخریب شهرها و روستاهای زیاد همراه با تلفات انسانی شدید و داغدار نمودن انسان بوده است. به گونه ای که انسان چون خود را در مقابل آن عاجز و درمانده دیده، آن را به پدیده های ماوراء طبیعت و خشم خدایان برانسان دانسته است.
در این سالهای اخیر شایعات زیادی مبنی بر اتفاق زلزله در برخی شهرها از جمله در تهران ورد زبان هر کسی گشت و نگرانیهای را ایجاد نمود. از طرف دیگر لرزش های گاه به گاه تهران این شایعات را تقویت می نمود.
در هر صورت این خطر، با توجه به سابقه تاریخی زلزله تهران و مناطق اطراف و دوره بازگشت زلزله های بزرگ، تهران را تهدید می کند.
هرکسی بنا به موقعیت خود موظف است تا بکوشد با این پدیده و راههای موثر در کاهش تلفات و خسارات ناشی از آن آشنا گردد و به دیگران نیز آنها را بیاموزد.
برای شناخت هر پدیده ای در جهان واقع لازم است ابتدا از آن تعریف مناسب و نسبتاً جامعی داشته باشیم ، چرا که بدون دانستن تعریفی مناسب از آن نمی توان به کنه پدیده پی برد و آن را به خوبی درک نمود.
مردم عامی درکلامی ساده زلزله را حرکت ناگهانی زمین ناشی از خشم نیروهای ماوراءالطبیعه و خدایان می دانند که بر بندگان عاصی و عصیانگر خود که نافرمانی خدای خود را نموده و مرتکب گناهان زیادی شده اند می دانند.
اگر چه امروزه با گسترش دانش تجربی این تعریف در زمره اباطیل و خرافات قرارگرفته، ولی هنوز در جوامع و مردم کم دانش و جاهل مورد قبول است.
زمین لرزه یا زلزله ، لرزش و جنبش خفیف یا شدید زمین است که به علت آزاد شدن انرژی ناشی از گسیختگی سریع در گسل‌های پوستهٔ زمین در مدتی کوتاه به وقوع می‌پیوندد. محلی که منشاء زلزله بوده و انرژی از آنجا خارج میشود را کانون زلزله، و نقطهٔ بالای کانون در سطح زمین را مرکز زلزله گویند. پیش از وقوع زمین لرزه اصلی معمولاً زلزله های نسبتا خفیف‌تری در منطقه روی می‌دهد که به پیش‌لرزه معروفند. به لرزشهای بعدی زمین لرزه نیز پس لرزه گویند که با شدت کمتر و با فاصله زمانی گوناگون میان چند دقیقه تا چند ماه رخ می دهند. زلزله به سه صورت عمودی ، افقی و موجی به وقوع می‌رسد که قسم آخر از شایعترین آنهاست.
تعریف زلزله
زلزله عبارتست از لرزش زمین در اثر آزاد سازی سریع انرژی که اغلب موارد در اثر لغزش در امتداد یک گسل در پوسته زمین اتفاق می افتد. انرژی آزاد شده از محل آزاد شدن آن، که کانون نامیده می شود، بصورت امواج در همه جهت ها منتشر می شود. این موج ها شباهت بسیار زیادی به امواج ایجاد شده در اثر فروافتادن یک سنگ در آب آرام یک حوضچه دارد. به همان ترتیب که ضربه سنگ باعث به جنبش درآوردن امواج آب میشود ، یک زلزله امواج لرزه ای را ایجاد می کند که در زمین منتشر می شوند. با وجود اینکه انرژی آزاد شده با فاصله گرفتن از کانون زلزله به سرعت پراکنده شده و میرا می شود، ولی ابزارهای بسیار حساسی که در سراسر جهان بمنظور ثبت ارتعاشات پوسته زمین نصب شده اند ، آن را حس کرده و ثبت می کنند.
یک انفجار آتشفشانی و یا انفجار حاصل از یک بمب اتمی قادر به ایجاد زلزله است، ولی این اتفاقات ضعیف بوده و پدیده ای نادر به شمار می روند. پس عامل ایجاد یک زلزله ویرانگر چیست؟
پوسته خارجی کره زمین، بر اساس تئوری زمین ساخت صفحه ای، به تکه های متعددی شکسته شده است که هرکدام از آنها صفحه یا ورق نام دارند که در حال حرکت بوده و بصورت بی وقفه تغییر شکل و اندازه می دهند. که این تغییر شکل و اندازه به دلیل پدیده همرفتی است که در درون کره زمین بدلیل تفاوت دمایی مواد مذاب تشکیل دهنده آن می باشد. هفت صفحه اصلی بر روی پوسته زمین شناخته شده است که همانند یخی که بر روی آب شناور است، این صفحات نیز بر روی لایه های پایینی خود حالت شناوری دارند.
با پیاده سازی زلزله های گذشته ، مشاهده می شود که اغلب زلزله های جهان ، منطبق بر مرز صفحات کره می باشند. یعنی با جابجائی صفحات نسبت به هم، انرژی این جابجائی بدلیل وجود اصطکاک بین صفحات، ذخیره میگردد و لحظه ای که این مقدار انرژی برای غلبه بر نیروی اصطکاک سنگها کافی بود، به صورت ناگهانی آزاد می شود.
درفرهنگ تک جلدی عمید زلزله را با فتح حروف« زَ» و«لَ» یعنی زَلزلَه برخلاف آنچه در زبان عامه مردم رایج است، آورده و می نویسید:
« زمین لرزه ، لرزش و جنبش شدید و یا خفیف قشر کره زمین که به نقصان درجه حرارت مواد مرکزی و احداث چین خوردگی و فشار یا در اثر انفجارهـای آتشفشانی بوقوع
می رسد.»
در فرهنگ جغرافیا تالیف پریدخت فشارکی و همچنین در فرهنگ جغرافیائی تالیف مهدی مومنی تعریفی مشابه هم به گونه زیر ارائه شده است:
«جنبش یا تکان پوسته زمین که به صورت طبیعی ناشی از زیر پوسته زمین است بعضی وقت ها زلزله باعث تغییراتی در سطح زمین می شود، اما اغلب زیان بوجود آمده ناشی از تکان ها فقط محسوس است و ممکن است زلزله بوسیله یک انفجار آتشفشانی بوجود آید. زلزله در حقیقت در بیشتر نواحی آتشفشانی امری عادی است و اغلب قبل و یا همزمان با انفجار اتفاق می افتد. اصل زلزله تکتونیکی است و احتمالاً وجود یک شکست لازمه آن است. موج های زلزله دست کم در سه جهت اتفاق می افتد و در یک مسافت قابل ملاحظه از مکان اصلی بطور جداگانه حس می شوند. وقتی امواج زلزله ازمکانی می گذرد زمین و ساختمانها می لرزند و به جلو و عقب می روند. بالاترین زیان ناشی از زلزله همیشه در مرکز زلزله یعنی جائی که حرکت بالا و پائین است نیست اما در مکانهائی که موج های زلزله بصورت مایل به سطح می رسد و نزدیک مرکز زلزله باشند دارای بالاترین زیان می باشند. یک زلزله شدید معمولاً بوسیله یکسری دیگر از تکانها همراه می شود. زلزله ای که که در نزدیک یا زیر دریا اتفاق می افتد سبب حرکات شدید آبها شده و بعضی وقتها امواج بزرگی از آن ناشی می شود و در مسافت زیاد این امواج ادامه پیـدا می کنند و گاهگاهی باعث تلفات جبران ناپذیر و مرگ و میر می شوند. طغیان نواحی ساحلی بیشتر از خود زلزله باعث خسارت می شوند، در نواحی آتشفشانی زلزله عملاً هر روز اتفاق می افتد. به عنوان مثال در هاوائی هرساله صدها تکانهای کوچک ثبت می شوند.»
درفرهنگ گیتا شناسی تالیف عباس جعفری آمده است:
« جنبش سریع و محسوسی که در نتیجه جابجائی و یا جایگیری تخته سنگهای زیر پوسته زمین پدید می آید ، در نتیجه این جنبش یک سری لرزش های موجی شکل پدید می آید و گاه تغییرات ارتفاعی پوسته زمین را باعث می گردد و اغلب ضایعات و زیان های جانی و فراوانی از خود برجا میگذارد. زمین لرزه بیشتر مخصوص نواحی آتشفشانی بوده و گاه با خروش و فوران کوههای آتشفشانی همراه می گردد و در حالات شدید شکستها و بریدگیهای مهم و مشخص در روی پوسته زمین از خود بجای میگذارد. غالب زمین لرزه ها حداقل با سه نوع موج لرزاننده همراه است. در مرکز وقوع زمین لرزه سه موج مزبور بطور همزمان اثرگذارده و ساختمانها و تأسیسات واقع در این منطقه را با نوسان های شدید به عقب و جلو می برد و حد اکثر خسارت و زیان در محلی که امواج مزبور بطور مورب به سطح زمین می رسند وارد می سازد…..»
محمود صداقت درکتاب “زمین شناسی برای جغرافیا” تعریفی بدین گونه ارائه می دهد:
«زمین لرزه عبارت است از حرکات و لرزش های ناگهانی و گذرا در زمین که از ناحیه محدودی منشأ می گیرد و از آنجا در تمام جهات منتشر می شوند.»
در فرهنگ آکسفورد آمده است:
«حرکات ناگهانی و شدید سطح زمین.»
از تعاریف ذکر شده در فوق و منابع دیگر می توان برداشت زیر را نمود:
«زلزله عبارت از حرکات و ارتعاشات ناگهانی سطخ زمین ناشی از شکسته شدن سنگهای پوسته زمین و رها شدن انرژی ذخیره شده در آنهاست که در صورت شدت زیاد در مراکز انسانی موجب خسارتها و زیانهای فراوان می شود.»
زلزله از یکطرف موجب شکسته شدن و جابجائی بین توده های سنگی پوسته زمین می شود و ازطرف دیگر همین جابجائی و شکسته شدن منجر به ایجاد امواج و انتشار در درون زمین می شود، مانند انداختن قطعه سنگی در حوض یا دریاچه که منجر به ایجاد امواجی می شود.
زلزله مانند شکسته شدن قطعه چوب خشک شده ای می ماند که از یک طرف موجب گسیخته شدن چوب و از طرف دیگر موجب انتشار امواج در اطراف خود می شود.
(پایان قسمت اول)
یادداشت سردبیر:
با تشکر فراوان از محمد مهدی منصوری زاده از اعضای فعال سایت که این مطلب را برای ما ارسال کرده اند.
