غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم نیشابوری که به حکیم عمر خیام مشهور است؛ یکی از بزرگ ترین دانشمندان و ادیبان ایرانی است. گفته شده است که چون پدر یا اجدادش خیمه دوز (چادردوز) بوده اند این نام بر او مانده است .تاریخ تولد او را سال ۴۳۹ ه. ق در شهر نیشابور نوشته اند؛شهری که امروزه در استان خراسان رضوی واقع است. دوران کودکی و نوجوانی را با آموختن دانش های آن روزگار نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری گذراند.
داستان مشهوری است که او به هنگام نوجوانی با خواجه نظام الملک طوسی وزیر بزرگ سلجوقیان وحسن صباح که بعد ها فرقه اسماعیلیه را تاسیس کرد همکلاس بوده است. اما پژوهشگران این داستان را رد کرده اند وآن را فقط داستانی خیالی می دانند.
عمرخیام در جوانی به شهر سمرقند سفر کرد. این شهر اکنون در جمهوری ازبکستان قرار دارد.حاکم سمرقند به او توجه ای خاص داشت و همه اسباب راحتی وی را فراهم آورده بود.خیام که در آن روزگار 22 سال داشت کتاب مهم خود در باره جبر را تحت حمایت ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد، قاضی‌القضات سمرقند به رشته تحریر در آورد.
کتاب جبر ومقابله
یکی از مهمترین کتابهای خیام، کتاب جبر ومقابله است. این کتاب مورد توجه ریاضدانان جهان است و همان کتابی است که دانش آموزان در دبیرستان هم یاد می گیرند. او در این کتاب معادله‌های درجه اول، دوم و سوم را معرفی و به روش هندسی با استفاده از مقطع مخروطی حل کرده است. کتاب جبر ومقابله را دکتر مصاحب از عربی به فارسی ترجمه کرده است. همچنین این کتاب به زبان های دیگر دنیا ازجمله انگلیسی وروسی نیز ترجمه شده است.
تقویم جلالی
خیام سپس به اصفهان و دربار سلطان ملکشاه سلجوقی رفت. در مدتی که خیام در اصفهان به سر می برد؛ بزرگ ترین اثر علمی خود یعنی تقویم جلالی را تنظیم نمود. تا آن زمان از تقویمی که مختص زرتشتیان بود استفاده می شد. اما مشکل این تقویم این بود که سالهای کبیسه درآن محاسبه نشده بود. از این جهت نوروز در اول فروردین ماه ثابت نمی ماند ودر فصل های مختلف سال قرارمی گرفت. سلطان ملک شاه سلجوقی و وزیر دانشمند او خواجه نظام الملک تصمیم گرفتند به کمک دانشمندان زمان مشکل تقویم را حل کنند.
جمعی از ستاره شناسان و از جمله حکیم عمر خیام مامور شدند تا دست به اصلاح تقویم بزنند. عمر خیام با تاسیس رصد خانه ای و بررسی حرکت خورشید و فصل ها در نهایت تقویمی را نوشت که به تقویم جلالی مشهور شد و هم اکنون نیز ایرانیان از آن استفاده می کنند. دراین تقویم هر چهارسال یک بار، ماه اسفند 30 روزه محاسبه می شود وبه این ترتیب ماه های سال درفصل خودشان ثابت می مانند. این تقویم کامل ترین تقویم جهان است.
با به قدرت رسیدن سلطان سنجر بعد از وفات ملکشاه سلجوقی, عمر خیام آن چنان مانند گذشته مورد توجه شاه جدید قرار نگرفت و از این رو بعد از 18 سال اقامت در اصفهان به زادگاهش نیشابور برگشت. از روزهای پایانی زندگی خیام اطلاع چندانی در دست نیست.
رباعیات حکیم عمر خیام
آن چه عمر خیام را به شهرت رسانده است؛ فقط کتاب های علمی او نیست بلکه رباعیات اوست . رباعیات خیام که بسیار ر وان وشیرین سروده شده اند بیشتر به استفاده از زندگی و عمر انسان ها می پردازد. نویسندگان هم عصر او از رباعیات خیام نامی نبرده اند. از این رو بعضی معتقدند که این رباعیات مربوط به یک نفر خیام دیگر است. اما هیچ اشکالی ندارد دانشمندی که به ریاضی و فلسفه و… پرداخته است در تنهایی خود نیز اشعاری سروده باشد. هرچند که مفاهیم این اشعار ممکن است با اخلاق افراد متعصب روزگارش جور در نمی آمده است و از این جهت آن ها را نشر نداده است.
استاد ذبیح اله صفا معتقد است «خیام به عنوان رباعی پرداز شعر را در دنباله ادامه تفکرات فلسفی خود سروده و قصدش پیوستن به جماعت شاعران نبوده است و بر همین اساس است که او را در زمان خود و سالهای پس از فوتش نیز به عنوان یک متفکر و دانشمند می شناختند تا شاعر. در سالهای گذشته بعصی از نویسندگان فارسی رباعیات باقیمانده از خیام را تصحیح کرده اند اما هنوز هم با قاطعیت نمی توان گفت که همه این اشعار از آن خود شاعر باشد. شاید مشهورترین رباعی خیام شعر زیر باشد:
آن قصر که جمشید در او جام گرفتآهو بچه کرد و روبه آرام گرفتبهرام که گور می گرفتی همه عمردیدی که چگونه گور بهرام گرفت
ترجمه رباعیات حکیم عمر خیام
البته خیام مانند دانشمندان و شاعران دیگر ایرانی تا سالها پیش شناخته شده نبود. تا این که ادوارد فیتز جرالد انگلیسی با ترجمه رباعیات ، خیام را به جهانیان شناساند. فیتز جرالد ادیبی انگلیسی بود که به زبان و ادبیات فارسی علاقه فراوانی داشت. قبل از ترجمه رباعیات خیام ، او شعر های دیگری از سعدی ، حافظ و جامی نیر ترجمه کرده بود. اما وقتی نسخه ای از شعرهای خیام توسط دوستی به دستش رسید وی را بسیار شگفت زده کرد.ترجمه رباعیات خیام به وسیله این ادیب انگلیسی سرآغاز شهرت شاعر ایرانی در سراسر دنیا شد.
چیزهای بیشتری در باره خیام
روز 28 اردیبهشت ماه در ایران به نام حکیم عمرخیام نیشابوری نامگذاری شده است.در سال 1980 سیارک 3095 در فضا به نام حکیم عمر خیام نامگذاری شد.یکی از حفره های ماه نیز به نام این شاعر ایرانی نامیده شده است .
در سال 1892 میلادی گروهی از دانشمندان و ادیبان دورهم جمع شدند و انجمنی به نام عمر خیام را تاسیس کردند. این افراد در این انجمن دور هم جمع می شدند و اشعاری در باره این شاعر نامدار و ریاضیدان ایرانی می خواندند. در یکی از جلسات انجمن اعضا، دو بوته گل سرخ را بر مزار فیتز جرالد کاشتند و لوحی با این متن در کنار آن نصب کردند:این بوته گل سرخ در باغ کیو پرورش داده شده و تخم آن را سیمپسن از مزار عمرخیام در نیشابور آورده است و بدست چندین تن از هواداران ادوارد فیتزجرالد ازجانب انجمن عمرخیام در این جا کاشته شده است.
مجسمه های حکیم عمر خیام
آرامگاه حکیم عمر خیام
«در سنه ست و خمسمائه ـ 506 ـ به شهر بلخ در کوی برده‌فروشان در سرای امیرابوسعد جره، خواجه امام عمر خیامی، و خواجه امام مظفر اسفزاری نزول کرده بودند، و من بدان خدمت پیوسته بودم. در میان مجلس عشرت از حجه‌الحق عمر شنیدم که او گفت: «گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل‌افشان می‌کند!» مرا این سخن مستحیل نمود، و دانستم که چنویی گزاف نگوید. چون در سنه ثلاثین ـ 530 ـ به نیشابور رسیدم، چهار سال بود که تا آن بزرگ روی در نقاب خاک کشیده بود، و عالم سفلی از او یتیم مانده و او را بر من حق استادی بود.
آدینه‌ای به زیارت او رفتم و یکی را با خود ببردم که خاک او به من نماید. مرا به گورستان حیره بیرون آورد، و بر دست چپ گشتم. در پایین دیوار باغی خاک او دیدم نهاده، و درختان امرود و زردآلو سر از آن باغ بیرون کرده، و چندان برگ شکوفه بر خاک او ریخته بود که خاک او در زیر گل پنهان شده بود؛ و مرا یاد آمد آن حکایت که به شهر بلخ از او شنیده بودم. گریه بر من افتاد، که در بسیط عالم و اقطار ربع مسکون او را هیچ جای نظیری نمی‌دیدم. ایزد تبارک و تعالی جای او در جنان کناد، بمنّه و کرمه.»
قبر حکیم عمر خیام در نزدیکی امام زاده محمد محروق در نیشابور قرار دارد و تا حدو 60 سال پیش تنها سنگ قبری ساده داشت تا این که بنای فعلی در سال 1338 و با طراحی معماربزرگ، هوشنگ سیحون برای آن ساخته شد. بنای آرامگاه حکیم عمر خیام نمونه ای زیبا از ترکیبات ریاضی و ادبیات است .
داستان های شاهنامه؛ نبرد رستم و کی کاووس با افراسیاب
