نقش بازی در روند رشد جسمانی و روحی- روانی انکارناپذیر است که کودک در بسیاری از مهارت‌های فردی و اجتماعی لازم برای زندگی آینده خود را از طریق همین بازی‌ها که به نظر بی‌اهمیت جلوه می‌کند می‌آموزد. رایانه ، فناوری رو به پیشرفت ، نقش غیرقابل انکاری در جامعه امروزی دارد به گونه‌ای که کمتر خانواده‌ای را در جوامع شهری می‌توان یافت که به رایانه و شبکه‌های بین‌المللی دسترسی نداشته باشد.
بازی‌های رایانه‌ای نمادی از خلاقیت و توانمندی انسان در ایجاد دنیای مجازی است که به صورت روزافزون همه‌گیر می‌شود و شاید بتوان علت این همه گیری را در نبود وقت کافی بر جستجو در دنیای واقعی یا عدم وجود امکانات برای ارضای حس کنجکاوی در دنیای بیرون دانست.
بچه‌ها به این دلیل که بازی را با یک دستگاه تجربه می‌کنند و فضای طبیعی بازی‌های جمعی را در مدرسه و کوچه و پارک و محیط خانه و خانواده از دست می‌دهند، در نتیجه نسبت به آسیب‌های اجتماعی واکسینه نمی‌شوند. رشد سریع فناوری‌های اطلاعات، تاثیرات بسیاری بر عرصه فرهنگی داشته است. و بازی‌های رایانه‌ای نیز بخشی از فناوری‌های نوین است که تاثیرات پایداری بر فرهنگ ، رشد و تکوین شخصیت افراد و روش‌های آموزشی گذاشته و به دلیل پر کردن بیشتر اوقات فراغت کودکان، نوجوانان و جوانان نیازمند توجه بیشتری است.
1- ایجاد بازی‌های رایانه‌ای:
بازی رایانه‌ای نوعی سرگرمی تعاملی است که با یک دستگاه الکترونیکی مجهز به پردازشگر یا میکروکنترلر انجام می‌شود. بسیاری از آنها به دلیل تولید تصویر متحرک با قابلیت نمایش روی صفحه تلویزیون یا نمایشگر رایانه، بازی ویدئویی محسوب می‌شوند. تولید و پیدایش بازی‌های رایانه‌ای به سال 1962 میلادی که توسط یک دانشجوی دانشگاه MIT به نام استیفن راسل که اولین بازی رایانه‌ای را نوشت برمی‌گردد.
تعداد بینندگان بازی‌های رایانه‌ای در سال‌های گذشته افزایش چشمگیر داشته و این بازی‌ها به یکی از پرطرفدارترین سرگرمی‌ها تبدیل شده است. این رسانه در حال رشد و تاثیرگذار، با تنوع تکنولوژیکی و جذابیت‌های فوق‌العاده خود، تعداد بی‌شماری از کودکان و نوجوانان و حتی بزرگسالان را به خود مشغول کرده است. به همین دلیل در حال حاضر بازی‌های رایانه‌ای در تجارت و همچنین در زمینه کالاهای فرهنگی نقش مهمی را ایفا می‌کنند.
2- تقسیم بندی بازی‌های رایانه‌ای:
بازی‌های رایانه‌ای به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند.
- الف) بازی‌های اکشن
- ب) بازی‌های ماجراجویانه
- ج) بازی‌های استراتژیک
3- جنبه‌های مثبت و منفی بازی‌های رایانه‌ای:
جنبه‌های منفی
الف: افزودن خشونت، که می‌توان گفت این بازی‌ها سبب افزایش خشونت و برانگیختگی احساسی و فکری به ویژه در پسرهای کم سن و سال می‌شود.
ب: گوشه‌گیری: طی کردن ساعت‌های متمادی برای بازی با رایانه سبب جدا شدن و انزوای فرد از محیط و جداشدن فرد از هم سالان خود و آسیب رساندن به روابط اجتماعی و خانوادگی فرد می‌شود. به علاوه این انزواطلبی می‌تواند به گوشه‌گیری تدریجی بیانجامد، زیرا در بسیاری از موارد این بازی‌ها به ناکامی و شکست منجر می‌شود.
ج: صدمات جسمانی بازی‌های رایانه‌ای: صدمات جسمانی عبارتند از: صدمه‌های چشمی، اسکلتی، پوستی، عوارض سیستم اعصاب مرکزی، تغییر در سوخت و ساز بدن، واکنش‌های قلبی و عروقی، چاقی، تضعیف قوای فکری، عوارض گوارشی، خستگی مزمن و… می‌باشد.
به دلیل خیره شدن مداوم به صحنه نمایش رایانه، چشمان فرد به شدت تحت فشار نور قرار می گیرد و دچار عوارض می گردد. مشاهدات نشان می دهد که نوجوانان چنان غرق بازی می شوند که توجه نمی کنند تا چه حد از لحاظ بینایی و ذهنی بر خود فشار می آورند. به دلیل اینکه کودک در یک وضعیت ثابت تا ساعت ها می نشیند، ستون فقرات و استخوان بندی او دچار مشکل می شود. همچنین احساس سوزش و سفت شدن گردن، کتف ها و مچ دست از دگر عوارض کار نسبتا ثابت و طولانی مدت با رایانه است. پوست در معرض مداوم اشعه هایی قرار می گیرد که از صفحه رایانه پخش می شود.
د: افت اخلاقی و افت تحصیلی: از دیگر عوارض‌های این بازی ها افت اخلاقی و رفتاری در نوجوانان است. هویت‌هایی که در این بازی‌ها به نمایش گذاشته می‌شود خالی از مهر، خشن و ستیزه جو است. همچنین این بازی‌ها سبب افت تحصیلی و کاهش توانمندی فرد در امور مدرسه و کسب دانش است. ساعت‌های متمادی برای بازی به کاهش قابلیت فرد در فراگیری و نداشتن وقت کافی و مناسب برای رسیدگی در امور تحصیلی منجر می‌شود.
راهکارهای پیشنهادی
اگر چنانچه قرار است از بازی های کامپیوتری استفاده شود، بهتر است بازی های تصویری خلاق که کودکان باید به وسیله آنها، معماهایی را حل کنند، بیش از بازی های دیگر مورد توجه قرار گیرند. بازی دسته جمعی کودکان، با ابزارهای تصویری کمتر مسئله ساز است، این اسباب بازی ها، زمانی مخرب خواهند بود که کودک به تنهایی برای ساعات طولانی، غرق بازی شود. بنابراین والدین باید وقت بیشتری را به کودک و نوجوان خویش اختصاص بدهند. هر قدر وقت گذاری و ارتباط صحیح بین والدین و فرزندان بیشتر باشد زمینه چنین بازی هایی کمتر فراهم می شود، در غیر این صورت مقصر اصلی والدینی هستند که فرزندان خود را برای ساعات طولانی در مقابل تلویزیون، کامپیوتر، ویدئو، گیم یا فیلم های ویدئویی رها می کنند.
بهتر است که والدین همراه فرزندان خود بعضی از روزها به گردش بروند و در طبیعت به بازی های مورد علاقه آنها بپردازند تا انرژی عصبی و روانی آنان تخلیه شده و توجه آنها از بازی های رایانه ای منحرف شود.
جنبه‌های مثبت:
الف:رشد ذهنی و جسمی: نقش بازی در روند رشد جسمانی و روحی روانی کودکان انکارناپذیر است. بسیاری از متخصصان تعلیم و تربیت توصیه می‌کنند که مطالب آموزشی در کلاس‌های درس از طریق بازی آموزش داده شود و نتایج بدست آمده گویای موفقیت استفاده از این روش است.
استفاده گروهی از بازی‌های آموزشی تاثیر مثبتی در پیشرفت تحصیلی و روابط اجتماعی کودکان دارد. بازی‌های رایانه‌ای همچون بازی استراتژیک سبب فکر کردن کودک و نوجوان و رسیدن به هدف با کمترین اتلاف انرژی و زمان می‌شود که خود در پرورش فکری کودک نقش بسزایی دارد و می‌تواند در اجتماع سبب نگرش عمیق‌تر فرد شود. نتایج تحقیقات درباره بازی‌های رایانه‌ای حاکی از آن است که این بازی‌ها نیز منابع خوبی برای آموزش و یادگیری هستند و استفاده گروهی از بازی‌های آموزشی تاثیر مثبت در پیشرفت تحصیلی و روابط اجتماعی کودکان دارد. از سوی دیگر این بازی‌ها می‌تواند به صورت غیرمستقیم مهارت‌هایی را به کودک بیاموزند که باعث موفقیت‌های بزرگ کودکان ما در زمینه‌های شغلی شود.
ب:بالا رفتن مهارت‌ها: این بازی‌ها می‌توانند باعث موفقیت‌های بزرگی در زمینه‌های شغلی و تجاری شود و همچنین به صورت غیرمستقیم مهارت‌هایی را به کودک بیاموزد.
ج: نقش مثبت در تقویت شخصیت فرهنگی: این بازی‌ها می‌تواند با ارائه محصولات فرهنگی‌تر و پر کردن اوقات فراغت کودکان و نوجوان به ارتقای فرهنگی جامعه کمک کند. دکتر شیرازی استادیار دانشکده، علوم پزشکی ایران می‌گوید: “این بازی‌ها با آموزش اولویت‌های مکانی و زمانی و رقابت سالم، کودکان و نوجوانان را برای ورود به اجتماع آماده می‌کند”.
کشف راه‌های جدید و تلفیق راهبردهای مختلف از روش‌هایی است که افراد موفق برای رسیدن به اهداف خود به آن توجه می‌کنند. بازی‌های رایانه ای با ویژگی تغییرپذیر خود به بازیکنان امکان می‌دهند که خلاق باشند و نوآوری کنند. در انتهای مقاله توضیح مختصری درباره راهکارهای کاهش آسیب در خانواده بیان می‌کنیم : به عقیده روانشناسان آنگونه که نسبت به نقش این بازی‌ها در پرورش خلاقیت و شکوفایی ذهن و اندیشه کودکان و نوجوانان تاکید می‌شود، باید از عواقب ناشی از افراط در انجام بازی‌ها و نامناسب بودن بازی‌ها با سن آنها نیز هشدار داد.
تحلیل گران بازی‌ها معتقدند برای طراحی بازی‌های رایانه‌ای که مخاطبان خاصی را دربر می‌گیرد، توجه و رعایت نکات خاص بسیار حائز اهمیت است. هر نرم افزار آموزشی باید دارای فلسفه تربیتی مطمئنی باشد و اهداف و محتوای آن به روشنی بیان شده باشد. همچنین گروه طراح بازی، باید از معلمان و نیز دانش‌آموزان باشند تا در مراحل تولید نظرات و عکس‌العمل‌های خود را به گروه سازنده منتقل کنند. در این نوع نرم افزار باید استعدادها و توانایی‌های مختلف مخاطب مدنظر قرار گیرد و فرصت تفکر و ارزیابی از دیگر مشخصه‌هایی است که بازی‌های آموزشی را باید داشته باشند.
در مجموع باید گفت این بازی‌ها همچون بسیاری از مصادیق فناوری باید در مسیر صحیح و جایگاه واقعی خود قرار گیرند تا بتوانند سودمند واقع شوند در غیر این صورت می‌توانند ضررهای زیادی داشته باشند.
