ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین،
زاده ۵ اسفند ۵۷۹ در توس – درگذشته ۱۱ تیر ۶۵۳ در بغداد) فیلسوف، متکلم، فقیه، دانشمند، ریاضیدان و منجم ایرانی شیعه سده هفتم است. کنیه‌اش «ابوجعفر» و به القابی چون «نصرالدین»، «محقق طوسی»، «استاد البشر» و «خواجه» شهرت دارد.
وی یکی از سرشناس‌ترین و متنفدترین شخصیت‌های تاریخ جریان‌های فکری اسلامی‌ست.علوم دینی و عقلی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت طبیعی را نزد دایی‌اش آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رساند و در آنجا به عنوان دانشمندی برجسته شهرت یافت.
وی در زمان حمله مغول به ایران در پیش ناصرالدین، محتشم قهستان، به کارهای علمی خویش مشغول شد. در همین زمان اخلاق ناصری را نوشت. پس از مدتی به نزد اسماعیلیان در دژ الموت نقل مکان کرد، اما پس از حمله هلاکوی مغول و پایان یافتن فرمانروایی اسماعیلیان(۶۳۵ ه.خ) هلاکو نصیرالدین را مشاور و وزیر خود ساخت، تا جایی که هلاکو را به تازش به بغداد و سرنگونی عباسیان یاری نمود.
خواجه نصیر الدین طوسی در ۱۸ ذی الحجه ۶۷۲ (قمری) هجری قمری وفات یافت، و در کاظمین دفن گردید.
بعضی از کتب مشهور خواجه نصیرالدین طوسی
1- شرح اشارت ابن سینا
2- اخلاق ناصری
3-اوصاف الاشراف در عرفان
4- جواهر الفرائض – اصول علم فرائض و مواریث
5- اساس الاقتباس در فن منطق
6- مثلثات کروی
خواجه نصیرالدین طوسی را دسته ای از دانشوران خاتم فلاسفه وگروهی او را عقل حادی عشر نام نهاده اند. یکی از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی علامه حلی میباشد وعلامه حلی در موقع اجازه دادن به یکی ازشاگردانش بنام ابن زهره دربارۀ استادش در همان اجازه نامه چنین مینویسد : خواجه نصیر الدین طوسی افضل عصر ما بود و از علوم عقلیه و نقلیه مصنفات بسیاری داشت. او اشرف کسانی است که ما آنها را درک کرده ایم.
در آن روزگاری که آوازه دانش خواجه نصیر الدین به اطراف و اکناف رسیده بود ، رئیس ناصرالدین محتشم که از دانشوران اسماعیلیه بود بدیدار خواجه مایل شد و او را به قائنات دعوت کرد و مقدم او را بسیار گرامی داشت و خواجه مدتها در آنجا بود و کتاب تهذیب الاخلاق ابن مسکویه را به فارسی ترجمه و شرح داد وبنام اخلاق ناصری تألیف کرد.
رفتن محقق طوسی به حله جهت زیارت شیخ نجم الدین ابولقاسم حلی مولف کتاب شرایع الاسلام تأثیر عمیقی در محافل علمی اسلامی نمود و یک درس عبرتی بود که تا کنون داستان آن بر سر زبانها است. از جمله اقدامات دیگر خواجه نصیرالدین طوسی که تاریخ هیچوقت آنرا فراموش نخواهد کرد تاسیس رصدخانه مراغه میباشد که از یادگارهای علمی و فلکی خواجه طوس میباشد که به دست او با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده .این رصدخانه از مشهورترین رصدخانه های اسلامی است که در شرق نزدیک خاورمیانه ذکر شده و آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تا کنون با اینهمه تغییراتی که در جهان پدید آمد باز نام آن رصدخانه هنوز با اسم بانی آن بر سر زبانهاست . بنای رصدخانه مراغه از افراط وتفریط منجمان آن دوره جلوگیری کرده و از اوهام وخرافاتی که بنام دلالت های فلکی انتشار پیدا کرده بود و مغولان آنرا دامن می زدند جلوگیری کرد. یکی از دانشمندان مشهور آمریکا بنام فاندیک در یکی از تعلیقات خود می نویسد : دانشمندان نجومی اروپا برای هر یک از کوههای کره ماه نامهایی از فضلای جهان را که خدمات شایسته ای به جهان علم کرده اند نام گذاری نموده اند. از جمله یکی از کوههای کره ماه بنام خواجه نصیرالدین طوسی نامگذاری شده است .
داوری تاریخ درباره خواجه نصیرالدین طوسی
گروهی خواجه را بر هم زننده وحدت دولت عربی و اسلامی می پندارند ومیگویند بدست او وحدت عربی در آن زمان پاشیده شد . خوبست در تاریخ بی غرضانه داوری کرد تا معلوم شود نامه های خلیفه عباسی معاصر سلطان خوارزمشاه به چنگیز خان مغول و تشویق او در حمله به ایران برای از بین بردن دولت عظیم الشـأن اسلامی ایران که مقدمه هجوم چنگیزیان به بغداد گردید و در حقیقت خواجه در این باب گناهی نداشت و اگر لیاقت خواجه پس از آن همه وقایع و خونریزی به داد مسلمانان نرسیده بود ، جهان اسلام امروز چه وضعیتی داشت؟
وفات خواجه نصیرالدین طوسی
در سال 672 هجری قمری خواجه نصیر با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت که بقایای کتابهای تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه ارسال دارد اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ 18 ذی الحجه سال 672 هجری قمری در بغداد دارفانی را وداع گفت و جسدش را به کاظمین انتقال داده و در جوار دو امام همامین مدفون گردیده.
تمبری به فراخور هفتصدمین سالگرد درگذشت خواجه نصیر طوسی، روز پنج اسفند در ایران روز بزرگداشت خواجه نصیر طوسی و روز مهندس نامگذاری شده‌است.
