نوجوانی سن رفاقت و دوران دوست یابی است. نوجوانان در این سن عاشق دوستی و رفاقت اند. گاهی دوستی های آتشینی در این دوران پدید می آید که باعث مشکلاتی می شود.دوستی در این سن، بیش تر سطحی و کم تر عمیق است. با این حال، گاهی شدت دوستی و وابستگی به حدی است که نوجوان خانواده خود را رها می کند و حتی حاضر است برای دوست خود جانش را فدا کند.
هراس از گمنامی و تنهایی، نوجوان را بر می انگیزد تا خود را در ارتباط با گروه همسالان قرار دهد. رنج ناشناخته ماندن ، آنچنان او را تحت تاثیر قرار می دهد که برای احساس تعلق به گروه بیش ترین فعالیت را از خود بروز می دهد. هم بستگی گروهی در این دوره قوی تر از سایر مراحل زندگی است و غالبا به عنوان یک شاخص موفقیت برای اکثر نوجوان ها محسوب می گردد.
نیاز به تعلق به گروه به مفهوم پذیرش و قبول گروه مورد نظر نوجوانان است. هر نوع رویدادی که بر این پذیرش اثر گذارد، نوجوان را دچار تزلزل، بی کفایتی و بی اعتمادی نسبت به خود خواهد کرد. در مواردی، نوجوان سرخورده از گروه به باندها و گروه های ناسالم اجتماعی می پیوندد تا بر تنهایی و عدم تعلق اجتماعی خویش فائق آید.
دوستی های دوران بلوغ، یعنی آغاز نوجوانی، اغلب میان دو نفر به وجود می آیند و گاه موجب مختل شدن رشد اجتماعی شده، پیوستن به گروه را دشوار می سازند. در میان نوجوانان ۱۲ تا ۱۵ ساله اغلب دیده شده است که به طور مرتب از جانب یک «بهترین دوست» به سوی دیگری می روند واصطلاحا رفیق عوض می کنند .
هر چند این جدایی در ابتدا دردناک است، با یافتن جانشین درمان می پذیرد. نوجوانان، به ویژه نوجوانان دختر، نیاز به دوست داشتن و مورد علاقه بودن را در رویا و تخیل می یابند، زیرا در رویا می توانند بدون هیچ گونه واهمه خود را به دست غلیان احساس بسپارند و با نسبت دادن کلیه خوبی ها و زیبایی ها به خود، کمبودهای واقعی را جبران کنند.
جذب گروهی و پذیرفته شدن در جمع دوستان برای نوجوانان اهمیت فراوان دارد و لذا باید هر گونه انزوا و کناره گیری را در دوره نوجوانی به دقت مورد بررسی قرار داد و علت آن را جویا شد. شاید علت انزوا، نداشتن مهارت اجتماعی باشد یا احساس خطاکاری و اشتباه و احساس بی ارزشی آن را ایجاد کند که در این صورت آموزش مهارت های ارتباطی می تواند به نوجوان کمک کند تا در جمع پذیرفته شود و خود را ابراز دارد.
بر اساس نتایج یک مطالعه ۶۲ درصد دانش آموزان راهنمایی ناحیه ۳ اصفهان از گروه همسال، الگو پذیرفته اند.۷۲ درصد در گذران اوقات فراغت و ۷۵ درصد در الگوی درس خواندن از گروه همسالان پیروی کرده، ۴۸ درصد مانند پدر، ۶۰ درصد مانند معلم تربیتی و ۷۳ درصد مانند بهترین معلم خود رفتار می کنند.
دوست یابی نادرست
بیشتر ناکامی ها و انحرافات نسل نوجوان ناشی از دوستی های نادرست است که ریشه در انتخاب شتاب زده و بی معیار و یا احساسی دارد. گاه آتش احساسات سبب دوستی فرد با کسی می شود که شعله های آن، تمام عمر دامن گیر اوست.
قرآن مجید از زبان آنانی که در دوست گزینی به بیراهه رفته اند، می گوید:
«ای کاش با پیامبر دوست و همراه می شدم، وای بر من! کاش فلان شخص گمراه را به دوستی نمی گرفتم، او مرا از یاد و راه حق منحرف و گمراه کرد.» (سوره فرقان27-29)
امام علی علیه السلام نیز هشدار می دهند:
«با انسان شرور رفاقت مکن؛ زیرا طبع تو از شرارت های او الگو می گیرد، بدون آن که خودت بفهمی».
ایشان در جای دیگر می فرماید:
«از همراهی با افراد کج اندیش و سست رأی و صاحب اعمال ناپسند دوری کن؛ زیرا آدمی به طرز تفکر و روش رفیقش خو می گیرد».
از افرادی که دارای خلق و خوی مناسبی نیستند و به دین و دنیای انسان ضربه می زنند، باید بنا به فرموده امام صادق علیه السلام دوری کرد:
نگاه کن تا هر کس مفید به حال دین تو نیست، به او اعتنا مکن و علاقه ای به رفاقت با او نشان مده که هرآنچه غیر خداست، فانی و نابود شدنی است و هر علاقه ای که به غیر خدا باشد، عاقبت زشت و پایان ناخوشایندی خواهد داشت.
با رعایت این گونه دقت و اهمیت در انتخاب دوستان، تصمیم ها و رفتارهای آدمی نیز از روی عقل، تدبیر و آینده نگری خواهد بود. از این رو لازم است همواره با تأمل بر رفتار و کردارمان، حد اعتدال را در دوستی نگاه داریم و به تمام کارهای دوستانمان به چشم رضایت مندی ننگریم.
اهمیت انتخاب دوست برای نوجوانان
انس طلبی یکی از گرایش‌های ذاتی است. انسان ذاتاً اهل انس و رفاقت است و از مأنوس شدن با دیگران لذّت می برد. حتّی خشن ترین و بی روح ترین طبع ها، بدون هیچ گونه ترغیب و تشویقی، با کسانی که در زمینه ی مادّی یا معنوی با آن ها دارای نقاط مشترکی هستند، طرح دوستی ریخته و هنگامی که در کنار آنان قرار می گیرند، احساس راحتی کرده و با آنان مأنوس می شوند.
نقش دوست در زندگی، فکر و اندیشه، اخلاق و سلیقه، روحیه و رفتار آدمی انکارناپذیر است. انسان به شدّت از دوستان و معاشرین خود رنگ می پذیرد.تأثیرپذیری انسان از محیط و معاشران از یک سو و خطرات و آفات گوناگونی که دوستی و رفاقت را با همه مزایا و آثار مثبت و فوق العاده اش مانند هر پدیده مادّی یا هر امر معنوی مورد تهدید جدّی قرار داده از سوی دیگر، آدمی را به مراقبت دائمی و دقت فراوان در مورد رفاقت و دوست یابی فرا می خواند.
با نقل برخی از روایات معصومین (علیهم السلام) در این باره بیش از پیش به حساسیّت این مسأله واقف خواهیم گشت:
حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند:
آن که ناسنجیده و بدون امتحان کسی را به دوستی برگزیند، ناچار باید به رفاقت افراد شرور و فاسد تن در دهد.
کسی که پس از آزمایش، فردی را به دوستی برگزیند، رفاقتش پایدار و مودّتش استوار خواهد ماند.
در عین حال پیوند دوستی در همه شرایط محکم و پایدار نمی ماند. چه بسا دوستی هایی که به دشمنی مبدّل گردد.
این است که امام صادق (علیه السلام) بیش تر اوقات به بعضی از اصحاب و یاران خود چنین فرموده‌اند:
“دوست خود را از اسرار زندگیت آگاه مکن مگر رازی که اگر دشمنت از آن آگاه شود به تو زیان نرساند، زیرا هر دوستی ممکن است روزی دشمن تو گردد”.
آری باید حدود روابط دوستانه را با دقت و حساسیّت تعیین نموده، از حریم عقل و مصلحت، قدمی فراتر نگذاشت.
امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرمایند: “با دوست خود در دوستی تندروی مکن شاید روزی دشمنت گردد و در دشمنی با کسی که مورد خشم تو است مدارا کن چه بسا روزی دوست تو گردد”.
امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:
“دوستی و رفاقت حدودی دارد، کسی که واجد تمام آن ها نیست دوست کاملش ندان و آن که هیچ یک از آن ها را ندارد اصلاً دوستش نخوان؛ نخست آن که ظاهر و باطن او نسبت به تو یکسان باشد. دوّم: زینت و آبروی تو را زینت خود و زشتی تو را زشتی خود داند. سوّم: دارایی و مقام تو، او را نسبت به تو تغییر ندهد. چهارم: هر چه در اختیار دارد از تو دریغ نورزد. پنجم: تو را هنگام بی نوایی و گرفتاری وانگذارد.”
هم چنین به بعضی از اصحاب خود فرموده اند:
“هر کس سه بار بر تو خشمگین گردد و درباره ات چیزی ناپسند نگوید (شایسته رفاقت است) او را دوست خود قرار ده”.
در حدیثی دیگر چنین می فرمایند:
“با کسی دوستی مکن مگر آن که در سه چیز او را آزمایش کنی؛ اوّل: او را به خشم آور و بنگر آیا خشمش او را از حق به باطل می کشاند؟ دوّم: با پول (و مال دنیا) سوّم: با او مسافرت کن (و ببین چگونه رفتار خواهد کرد)”.
انسان نیازمند دوستی و رفاقت است و برای ارضای این خواسته، ناگزیر از گزینش دوستی است که با او انس گرفته و در سختی ها و ناملایمات زندگی او را یاری رساند. دوست عاقل بسان چراغی درخشان، تاریکی‌های زندگی را نور و روشنایی می بخشد و دوست احمق حاصلی جز کسالت و تیرگی و تاریکی به بار نخواهد آورد.
امام صادق (علیه السلام) فرموده اند:
“دوستان صمیمی سه قسم اند: یک قسم مانند غذاست که (حیات انسان به آن وابسته، و آدمی) در همه حالات به او نیازمند است و او رفیق عاقل و خردمند است. قسم دوّم به منزله بیماری است (که ادامه دوستی با او حیات انسانی را تهدید می کند) و او رفیق احمق است و قسم سوّم به مثابه دارو است و او رفیق فرزانه و اندیشمند است (که برای دردهای درونی هم چون دارویی شفابخش عمل می نماید)“.
هم چنین از پدر بزرگوارشان امام محمد باقر (ع) نقل می کنند که آن حضرت فرموده اند:
“فرزندم! در نظر داشته باش که با پنج کس همنشین نگردی و با آنان گفت‌وگو و رفاقت در راهی نکنی! عرض کردم: پدر جان، آن ها کیانند؟ فرمودند: مبادا با دروغگو رفاقت نمایی! او به منزله سرابی است که دور را در نظرت نزدیک ساخته و نزدیک را برایت دور جلوه می دهد. بپرهیز از رفاقت با فاسق و گناهکار که تو را به لقمه ای یا به کمتر از آن بفروشد! زنهار از همنشینی با بخیل که در سخت ترین هنگام نیازمندیت، مالش را از تو دریغ نماید. از دوستی با احمق خودداری نما که او می خواهد به تو سود رساند ولی (به واسطه حماقتش) زیانت رساند و با کسی که قطع رحم کرده، رفاقت نداشته باش که او را در سه جای قرآن ملعون یافتم … “.
حضرت علی (علیه السلام) تأثیرپذیری نفس آدم را از مصاحبت با نااهل این چنین توصیف فرموده اند:
“با افراد شرور و فاسد دوستی و مصاحبت نداشته باش، زیرا ناخودآگاه طبیعت و نفس تو از طبع او بدی را می رباید”.
از آن حضرت درباره رفیق بد سؤال کردند، فرمودند:
“رفیق بد کسی است که معصیت خدا را برای تو زیبا جلوه می دهد (تا به آن رغبت کرده، آلوده شوی)“.
و درباره مجالست با دنیا دوستان می فرمایند:
“معاشرت با اهل دنیا، دین را معیوب و یقین را تضعیف می نماید”.
در حدیث دیگری تأثیر همنشینی با خردمندان و عالمان را رفاقت با ملائکه دانسته، می فرمایند:
“با عاقلان و خردمندان مصاحبت کن و با عالمان و صاحبان دانش همنشین باش و بر هوای نفس چیره شو تا رفیق فرشتگان شوی”.
