یک متفکر ، نویسنده ، شاعر ، مترجم ، روزنامه نگار، طنز نویس ، پژوهشگر ، رجل سیاسی ونماینده مجلس در عصرمشروطیت، بینانگذار لغت نامه پارسی با بیش از پنجاه جلد ، استاد دانشگاه ، رئیس دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران و عضو فرهنگستان ایران ، مسلط به زبان عربی و فرانسه وفرهنگ نویسی است.
زبان وادبیات پارسی مدیون خدمات و زحمات ارزشمند، مردان و زنان بزرگی است ، که عمر شریف خویش را وقف ادب پارسی نمودند و نامشان همواره ماندگارگردید. علامه دهخدا، نیز یکی از موثرترین اشخاصی که حضور فعال او و خلاقیت ابتکار و اراده ی خستگی ناپذیر او را در ردیف اسطوره و اسوه های زبان و ادبیات پارسی قرار داد .
علامه دهخدا ،یک متفکر ، نویسنده ، شاعر ، مترجم ، روزنامه نگار،طنز نویس ، پژوهشگر ،رجل سیاسی ونماینده مجلس در عصرمشروطیت ،بینانگذار لغت نامه پارسی با بیش از پنجاه جلد ، استاد دانشگاه ، رئیس دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران و عضو فرهنگستان ایران ، مسلط به زبان عربی و فرانسه وفرهنگ نویسی است ….
دهخدا متولد تهران بود، و پس از تحصیلات مقدماتی ، زبان عربی را فراگرفت، با قرآن و مفاهیم آن آشنا شد ، و به ادبیات پارسی علاقمند گشت ، پس از اتمام تحصیل در مدرسه عالی آن زمان در وزارت خارجه استخدام شده ، و عازم اروپا گردید و زبان فرانسه خود را تکمیل نمود. پس از بازگشت به ایران به عنوان نویسنده در روزنامه جدید التاسیس صور اسرافیل همکاری نمود و مقالات فراوانی تحت عنوان چرند و پرند در قالب طنز نگارش نمود .
بزرگترین اقدام دهخدا ، این است که پس از بازگشت به وطن در صدد تدوین لغت نامه بر آمد، او متوجه شده بود که در کشور های خارجی، فرهنگ ودائره المعارف کامل و جامع در زبان و ادبیات بصورت مدون و مکتوب دارند و فرهنگ زبان ما صرفا از طریق نسل به نسل بصورت عامیانه و سینه به سینه انتقال می یابد، لذا این دانشور با وقت گذاشتن قریب به چهل سال از عمر شریف خویش در استخراج و تدوین تمام لغات و ریشه آنان و کلمات پیشوندی و پسوندی برآمد که حاصل این تلاش چند میلیون فیش برداری بود ، که لغت نامه را با بیش از پنجاه جلد تدوین نمود، او حتی روز های عید وعاشورا و تمامی ایام هفته را به کار لغت نامه با عشق وعلاقه مشغول بود ، مگر زمان رحلت مادربزرگوارش که کار را به مدت دو روز تعطیل نمود ، تا مراسم سوگواری والده خویش را برگزار نماید .او در تدوین لغت نامه و شیوه کار و نحوه جمع آوری آن چنین می گوید :
«نخست دانسته‌های خویش را از لغت گرد کردم ، و شواهدی که ازآن بر داشتم ،بدان ملحق ساختم و آن گاه که گمان بردم ، محفوظات من به پایان آمده است ، به خواندن کتب نظم و نثر فارسی و عربی از ادب و علم پرداختم و چون فراهم ساختن مجموع لغات متداول محاورتی و کتبی می‌خواستم، چنان که نظم و نثر خواص نویسندگان و شعرای دسترس را خواندم، از منظوم و منثور عامیانه …..»
علامه دهخدا ، در خصوص تلاش برای پیشرفت کشورش به این عقیده پایبند بود، که ابتدا بایست کشور مجهز به سلاح علم و دانش گردد ، تا بتواند در برابر کشورهای غربی حرفی برای گفتن داشته باشدو آن عظمت دوران گذشته را باز سازی نماید .
علامه دهخدا در تدوین لغت نامه و مظلومیت ملل شرق می گوید:
« مرا هیچ چیز از نام و نان به تحمل این تعب طویل جز مظلومیت مشرق در مقابل ظالمین و ستمکاران غربی وانداشت ؛ چه برای نان همه‌ی طرق به روی من باز بود و با ابدیت زمان، نام را نیز چون جاودانی نمی‌دیدم، پایبند آن نیز نبودم و می‌دیدم که مشرق باید به هر نحو شده است، با اسلحه‌ی تمدن جدید مسلح گردد، نه این که این تمدن را خوب می‌شمردم، چه تمدنی که دنیا را هزاران سال اداره کرد، مادی نبود. »
اختصاصات شعری و نثری علامه دهخدا :
این ادیب فرزانه بیش از نیم قرن تمام توان و تلاش خود را در راه نشر علم ، تحقیق، ترجمه، تالیف ،تدوین فرهنگ نویسی انجام داده و از دیگر اقدامات این استاد بزرگوار می توان به لغت نامه، امثال حکم، مقالات چرند وپرند، کلمات قصار، تصحیح دیوان های : ناصر خسرو، منوچهری دامغانی ، حافظ شیرازی ، فرخی سیستانی ، سوزنی سمرقندی ، ابن یمین و نیز ترجمه مقالات و مطالبی در عظمت و انحطاط رومیان و ترجمه روح القوانین مونتسکیو را می توان به کارنامه در خشان این پژوهشگر خستگی ناپذیر در زبان و ادبیات پارسی اضافه نمود.
