مجسمه‌های غول‌پیکر بامیان و سرنوشت آن‌ها

سرخ بت و خنک بت، دو مجسمه‌ی بزرگ هستند که شاید نام آن‌ها را شنیده باشید. آن‌ها در منطقه‌ی بامیان افغانستان قرار داشتند و داستانی جالب دارند. هرچند امروز دیگر اثری از این دو تندیس نیست اما همچنان داستان آن‌ها جذاب است و بر سر دلیل ساخته‌شدن آن دو اختلاف نظر وجود دارد.

تندیس‌های بامیان چه مشخصاتی داشتند؟

این دو تندیس در دو اندازه‌ی متفاوت ساخته شده بودند. تندیس بزرگ‌تر که صلصال نامیده می‌شد ۵۵ متر ارتفاع داشت. قد تندیس کوچک‌تر، شهمامه، نیز ۳۸ متر بود. صلصال به معنی گل خشکیده و شهمامه به معنی شهبانو است.

برخی از محققان می‌گویند شهمامه در سال ۵۰۷ میلادی و صلصال در سال ۵۵۴ میلادی ساخته شده است. اما برخی دیگر از باستان‌شناس بر این عقیده‌اند که این مجسمه‌ها ۸۰۰سال قبل از میلاد ساخته شده‌اند. در هر صورت، این تندیس‌ها سبک کهن هنر یونانی و بودایی را نشان می‌دهند که در آسیای مرکزی و خصوصاً افغانستان رواج داشته است.

آیا مجسمه‌های بامیان تصویری از بودا بودند؟

اولین‌بار در سال ۳۰۵ قبل از میلاد بود که بودیسم در افغانستان ظهور کرد. ظهور این دین در نتیجه‌ی همبستگی امپراتوری سلوکی (یونان) و امپراتوری مائوریا (هند) اتفاق افتاد. جالب است بدانید عبادتگاهی به نام «نوا ویهارا (نوبهار)» در شهر بلخ نیز وجود داشت که کانون یادگیری بودایی در آسیانه‌ی میانه به شمار می‌رفت و بسیار معروف بود.

در نهایت، آیین بودایی در افغانستان، در دوره‌ی غزنویان (قرن ۵ شمسی) از بین رفت.

برخی از محققان اعتقاد دارند سرخ بت و خنک بت تصویری از بودا هستند. اما برخی دیگر معتقدند اگرچه این مجسمه‌ها در دوران رواج بودیسم در افغانستان ساخته شده‌اند اما ربطی به این آیین ندارند. این دسته از محققان چنین دلیل می‌آورند که سرخ بت و خنک بت مجسمه‌های زن و مرد هستند، حال آنکه در تاریخ، هیچ‌گاه بودا در کنار همسرش دیده نشده است.

سرخ بت و خنک بت در تاریخ

در بسیاری از کتاب‌های تاریخی ایران از این مجسمه‌های بزرگ باستانی یاد شده است. برای مثال، در کتاب انجمن آرای ناصری گفته شده: «بامیان در میان کوهی است و در آن کوه دو صورت است از سنگ تراشیده و از کوه برآورده. گفته‌اند که ارتفاع هر یک از آنها به قدر شصت ذرع می‌شود و عرض آن شانزده ذرع و میان آن‌ها مجوف (میان‌تهی) است چنانکه از کف پایشان راه است، نردبان پایه‌ها ساخته‌اند که در تمام جوف آن‌ها توان گردیدن، حتی درون سرانگشتان هر یک و این صور از غرایب صنایع روزگار است و گفته‌اند که این دو بت را سرخ بت و خنک بت نام کرده‌اند و گفته‌اند که سرخ بت عاشق و مَرد و خنک بت معشوق و زن بوده است.

lsd[vh[block id=”tabligh-matni”]

و بعضی این دو بت را لات و منات دانند و بعضی بعوق و یغوث خوانند و گفته‌اند قریب به این دو پیکر صورتی دیگر هست به شکل پیرزنی و آن را نسرم نام بوده و یا یاقوت حموی در معجم البلدان وقتی بامیان را معرفی می‌کند می‌نویسد: «بامیان شهر و خوره‌ای در کوهستان میان بلخ و هرات و غزنه است. دژی استوار و شهری کوچک در سرزمینی پهناور که از بلخ ده مرحله و از غزنه هشت مرحله دور است. خانه‌ای بلند بر ستون‌های سر به آسمان کشیده و نقاشی‌شده در آن‌جا هست که در آن از هر گونه پرنده نمونه‌ای برای بازدیدکاران نهاده‌اند. دو بت بزرگ و بلند نیز در آن‌جا در تنه‌ی کوه کنده شده، یکی از آن‌ها را سرخ بُد و دیگری را خنگ بُد خوانند، گویند در همه‌ی جهان بی‌همتا است».

تخریب و نابودی مجسمه‌های سرخ بت و خنک بت

تندیس‌های بودا، طی تاریخ، همواره در معرض آسیب دشمنان بوده‌اند. وقتی که اعراب برای اولین‌بار در زمان حجاج بن یوسف بر بامیان مسلط شدند به تعدادی از معبدها و مجسمه‌ها هجوم آوردند و زیورآلات و اشیای قدیمی را غارت کردند. سرخ بت و خنک بت نیز در این زمان آسیب دیدند.

علاوه بر این، چنگیزخان در سال ۱۲۲۲، اورنگ زیب در سال ۱۶۸۹ و عبدالرحمان‌خان در سال ۱۸۹۲ میلادی صدماتی جدی به این تندیس‌ها وارد کردند. جنگ‌های داخلی افغانستان نیز که در دهه‌ی ۹۰ میلادی اتفاق افتاد آسیب‌هایی به مجسمه‌های بودا زد. سرانجام در سال ۲۰۰۱ با دستور ملا عمر، رهبر عالی طالبان، تندیس‌ها نابود شدند.

در پی این کار، کشورهای متفاوت از جمله ژاپن، هند، کره‌ی جنوبی، نپال، قطر، عربستان، امارات متحده، سریلانکا، روسیه و ایران دست به اعتراض زدند و این کار طالبان را محکوم کردند. شاخه‌ی عربی سازمان بین‌المللی یونسکو هم این نابودسازی را «وحشیانه» نامید.

تصمیم سازمان یونسکو برای بازسازی مجسمه‌های سرخ بت و خنک بت در بامیان

در نهایت، یونسکو در سیزدهمین نشست متخصصان امور حفاظت از میراث‌های فرهنگی بامیان، تصمیم گرفت به وضعیت بحرانی تندیس‌ها رسیدگی و آن‌ها را بازسازی کند، پیش از اینکه بقایای آن‌ها برای همیشه نابود شود. اگرچه این سازمان تصمیم گرفته است مجسمه‌های سرخ بت و خنک بت را بازسازی کند اما با توجه به اینکه اکنون نیز طالبان بر افغانستان حکومت می‌کند مشخص نیست که این تصمیم بالأخره عملی خواهد شد یا نه.

بازسازی تندیس سه‌بعدی در برنامه‌ی شبی با بودا

اما هنوز که هنوز است، بعد از گذشت ۲۰ سال، مردم بامیان و افغانستان به مجسمه‌های سرخ بت و خنک بت که روزی در آن منطقه قرار داشته علاقه دارند و آن‌ها را جزوی از فرهنگ خود می‌دانند.

در سال جاری میلادی (۲۰۲۱) تعدادی از مردم فرهنگ‌دوست بامیان برنامه‌ای را با عنوان «شبی با بودا» اجرا کردند. آن‌ها در این برنامه تندیس صلصال را با نور سه‌بعدی بازسازی کردند تا نسل جدید نیز به این میراث آشنا شود. زهرا حسینی که یکی از کسانی بود که برنامه‌ی شبی با بودا را تدارک دیده بود گفت: «ما نمی‌خواهیم مردم فراموش کنند چه جنایت وحشتناکی این‌جا اتفاق افتاده است.»

دانشجویان ژاپنی نقاشی دیواری را بازسازی کردند

در کنار مجسمه‌هایی که تخریب شدند، نقاشی دیواری بزرگی نیز وجود داشت که آن هم در جریان حمله‌ی طالبان از بین رفت. نقاشی دیواری هفت‌تکه بود و در آن تصویری از یک بوداسف دیده می‌شد. بوداسف فردی است که مسیر بوداشدن را طی می‌کند.

بنابراین دانشجویان دانشکده‌ی هنر دانشگاه توکیو دست به کار شدند و یک نقاشی دیواری مشابه به آنچه تخریب شده بود درست کردند. این نقاشی که «کلون عالی» نامیده می‌شود درست در ابعاد نقاشی واقعی طراحی شده است. جالب است بدانید بامیان یکی از زادگاه‌های بودیسم ژاپنی است.

نقاشی ژاپنی چطور ساخته شد؟

باستان‌شناسان ژاپنی پیش از آنکه مجسمه‌های سرخ بت و خنک بت تخریب شود از آن‌ها عکاسی کرده بودند. این عکس‌ها در پروژه‌ی دانشگاهیان توکیو به کمک آمد و دانشجویان با کمک کامپیوتر و با استفاده از ۱۰۰ عکسی که از مجسمه‌های بامیان در دست داشتند نقاشی دیواری را بازسازی کردند. آن‌ها حتی در نقاشی خود از لاجورد استفاده کردند، ماده‌ای که در نقاشی اصلی از آن استفاده شده بود.

کوسکاو مایده، عضو کمیته‌ی یونسکو برای حفاظت از میراث فرهنگی افغانستان و عضو گروه بازتولید آثار هنری در توکیو گفته است: «آرزو دارم یک «موزه‌ی صلح» جداگانه در بامیان بسازیم و در صورت امکان، این نمونه‌ی شبیه‌سازی‌شده نقاشی دیواری را آن‌جا به نمایش بگذاریم. یک ملت زمانی زنده است که فرهنگ‌اش زنده باشد.»

• نگاهی به مجسمه داوود، اثر میکل آنژ

نگاهی مختصر به مناطق گردشگری شهر بامیان

بامیان، شهری باستانی با آثار تاریخی متعدد و جاذبه‌های گردشگری است و در گذار تاریخ ماجراهای بسیاری را دیده است. اکنون به شکل مختصر به معرفی جاذبه‌های تاریخی و باستانی این شهر می‌پردازیم.

سکونت‌گاه چهل‌ستون

سکونت‌گاه‌ها از جاذبه‌های گردشگری بامیان هستند. آن‌ها یا به شکل طبیعی به وجود آمده‌اند و یا به دست انسان‌ها و به عنوان پناهگاه ساخته شده‌اند. یکی از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های بامیان، که قدیمی‌ترین سکونت‌گاه انسان‌های باستانی بامیان محسوب می‌شود، غار چهل‌ستون است.

این غار در یک کیلومتری مجسمه‌ی بودای بزرگ قرار گرفته است و گفته می‌شود در دالان‌ها و راهروهای طولانی و پیچ در پیچ آن هنوز هم استخوان‌های انسان‌های باستانی یافت می‌شود.

بند (سد) امیر

سد امیر یک جاذبه‌ی زمین‌شناسی در بامیان است. این سد که از ۵ دریاچه تشکیل شده 10000 هکتار مساحت دارد و در دامنه‌ی کوه قرار گرفته است. رسوبات آهکی که طی قرن‌ها روی هم انباشته شده‌اند این سد طبیعی را ساخته‌اند. منظره‌ی بند امیر در هر فصل تغییر می‌کند و هربار یکی از چهره‌های زیبای خود را به طبیعت‌دوستان نشان می‌دهد.

دره‌ی اژدها

یک اژدهای غول‌پیکر در سرزمین بامیان در انتظار گردشگران است! البته این اژدها، واقعی نیست و فقط یک صخره است که شبیه به اژدهاست. این صخره از انباشته‌شدن آهک و املاح آتش‌فشان به وجود آمده است. مردم محلی بامیان درباره‌ی این اژدها، افسانه‌ای دارند و آن را با اسطوره‌ها مرتبط می‌دانند. جالب است بدانید بامیانی‌ها اعتقاد دارند کسی که اژدهای اسطوره‌ای را از پا در آورد حضرت علی ع بود و این کار را با شمشیر خود انجام داد.

شهر ضحاک

شاید در همان نگاه اول بپذیرید که شهر ضحاک نامی مناسب برای این مکان است چون خاک آن سرخ‌رنگ است. وقتی در این شهر عجیب قدم می‌زنید راهرو‌ها، برج‌ها و دیوارهای محکمی را می‌بینید که چنان باقدرت برجا مانده‌اند که انگار هیچ‌گاه از بین نمی‌روند.

گفته می‌شود جنگی که میان کاوه و ضحاک درگرفته است و در شاهنامه آمده است در همین منطقه رخ داده است. شهر ضحاک در دوران حکومت غوری‌ها، مهم‌ترین پایگاه آنان بوده است.

شهر غلغله

نام شهر غلغله درست مانند خود شهر، عجیب و خاص است. غلغله، یکی دیگر از شهرهای باستانی بامیان است که در دوره‌ی اسلامی ساخته شده است. این شهر در زمان حمله‌ی مغول فتح و سپس ویران شد. اما ظروف سفالی و نسخه‌های خطی یافت‌شده،‌ این شهر را در تاریخ ماندگار کرد.

***

آیا شما تا به حال درباره‌ی جاذبه‌های گردشگری شهر باستانی بامیان در اینترنت جست‌وجو کرده بودید؟ اگر به این شهر سفر می‌کردید، اول به دیدن بقایای مجسمه‌های سرخ بت و خنک بت می‌رفتید یا سایر جاذبه‌های گردشگری آن؟ به نظرتان هنوز می‌شود از دل این شهر باستانی رازهایی از تاریخ را بیرون آورد؟

جمال رادفر

[block id=”tabligh-tasviri”]