مغز، رئیس بدن

هنگامی که سر جلسه امتحان ریاضی هستید، مغز شما سخت در حال کار می باشد. البته مغز هم زمان مشغول کارهایی بیش تر از به یاد آوردن چند فرمول است. زمانی که قبل از شروع امتحان کف دست شما عرق می کند، دستورش را مغز صادر می کند. وقتی جواب درست سؤال ها یادتان می آید، نتیجه کمک مغز به شماست، حتی زمانی که شب موقع خواب به رؤیاهایتان فکر می کنید، مغز شما درحال فعالیت می باشد.

مغز عضو برجسته بدن است. تقریبا” می توان گفت هر بخشی از بدن برای فعالیت خود از مغز دستور می گیرد، چه شما متوجه باشید چه نباشید. بدین معنا که مغز فقط مسئول آنچه یاد می گیرید، احساس می کنید، به یادمی آورید و یا راه می روید نیست، بلکه برخی اوقات که ممکن است شما آگاهی ندارید نیز مشغول کاری سخت و حساس باشد مثل تنظیم ضربان قلب شما و یا بوجود آمدن احساس خواب آلودگی یا بیداری در شخص.

نقش مغز و سیستم عصبی در زندگی روزمره

اگر مغز را به عنوان یک کامپیوتر مرکزی بدانیم که کنترل کارکرد همه اجزای بدن را به عهده دارد و نقش مهمی در بدن دارد، بعد از آن سیستم عصبی است که عملکرد مغز را تکمیل می کند زیرا مانند یک شبکه عمل می کند که پیام های مغز را سلسله وار و مرتبا” به قسمت های مختلف بدن می رساند. برای این کار ابتدا پیام ها توسط نخاعی که مانند طنابی در وسط ستون فقرات واقع شده است از مغز خارج شده و به وسیله بقیه اجزا سیستم عصبی که شاخه های نخ مانند هستند به هر ارگان و بخش مربوطه در بدن منتقل می گردند.

هنگامی که پیامی از هر نقطه بدن به مغز می آید، مغز به بدن دستور می دهد که چه واکنشی انجام دهد. برای مثال اگر شما به طور تصادفی یک ظرف داغ را لمس کنید، اعصاب پوست شما یک پیام درد به سمت مغز می فرستد. پس از آن مغز پیام عقب کشیدن دست را صادر می کند و عضلات دست بلافاصله حرکت می کنند. خوشبختانه این مسابقه تبادل پیام ها در زمانی کمتر از وقتی که دارید نحوه فعالیت آن ها را می خوانید، اتفاق می افتد.

چگونگی کارکرد مغز

برخلاف تمام کارها و فعالیت هایی که مغز بر عهده دارد، فوق العاده جوع و جور است و وزنی معادل 1.3 تا 1.4 کیلوگرم دارد. چین ها و شیارهای موجود در بافت مغز، سطح اضافی لازم را برای ذخیره سازی تمامی اطلاعات مهم در بدن فراهم آورده است.

نخاع نیز طناب سفید رنگی می باشد که مانند یک بسته نرم افزاری و طولانی تشکیل شده از بافت عصبی می باشد و به طول تقریبا” 45سانتی متر به قسمت پایین مغز متصل شده و در طول مسیر خود اعصاب مختلف از آن به کل بدن منشعب می شوند.

این دو با هم سیستم عصبی را تشکیل می دهند و هر دو یعنی مغز و نخاع باید توسط استخوان های محافظت کننده نگهداری می شوند.مغز توسط استخوان های جمجمه و نخاع به وسیله مجموعه ای از استخوان های حلقه ای شکل به نام مهره که ستون فقرات را تشکیل می دهند، محافظت می شوند.علاوه بر استخوان ها، مایعی خاص به نام مایع مغزی نخاعی نیز در محافظت این سیستم بسیار مؤثر است. این مایع علاوه بر محافظت بافت های عصبی و سالم نگه داشتن آن ها به انتقال ضایعات نیز کمک می کند.

قسمت های مختلف مغز

مغز از سه بخش اصلی تشکیل شده است:

1- پیش مغز (جلو مغز) 2- مغز میانی 3- پس مغز (مغز پنهان)

پیش مغز

بزرگ ترین و پیچیده ترین بخش مغز می باشد. این قسمت از مغز که مغز پیشین نیز نامیده می شود و در زبان عام مردم آن را مخ می نامند، منطقه ای است با پر از شیار و چین که در تمام تصاویر مغز دیده می شود اما سازه های دیگر آن در زیر این لایه واقع شده اند. مخ اساسا” شامل اطلاعاتی از وجود ماست؛ هوش، حافظه، شخصیت، احساسات، گفتار، توانایی درک مسائل و حرکات ما همگی از این منطقه کنترل و هدایت می شوند.

هر منطقه از مغز مسئول پردازش انواع مختلف اطلاعات است که لوب نامیده می شود.

مغز به 4 لوب(بخش) تقسیم می شود: 1. پیشانی 2. جداری 3. گیجگاهی 4. پس سری

هم چنین مغز دارای دو نیمه چپ و راست است که نیمکره نامیده می شوند و برای برقراری ارتباط به وسیله گروهی از رشته های عصب به هم متصل اند. گر چه از لحاظ ظاهری این دو نیمه شبیه یکدیگرند ولی در عملکرد متفاوت می باشند. نیمکره راست مسئول عملکردهای حسی، خلاقانه و ذهنی است در حالی که نیمکره چپ فعالیت های منطقی و عقلانی را به عهده دارد. بنابراین وقتی شما در حال حل یک مسئله ریاضی هستید از سمت چپ مغز و زمانی که مشغول گوش دادن به یک موسیقی می باشید از سمت راست مغز کمک می گیرید. به گفته دانشمندان بین افراد ممکن است این کارآیی و عملکردها متفاوت باشد به همین دلیل برخی را “راست مغز” یا “چپ مغز” می نامند. البته افرادی نیز وجود دارند که از هر دو سمت مغز یکسان استفاده می کنند و آن ها را “تمام مغز” می نامند.

لایه بیرونی مغز “قشر مغز” یا “ماده خاکستری” نامیده می شود. اطلاعات جمع آوری شده توسط حواس پنجگانه از راه طناب نخاعی ابتدا به قشر مغز وارد می شود و در مرحله بعد برای پردازش بیش تر به سایر نقاط سیستم عصبی منتقل می گردد.

قسمت داخلی پیش مغز، شامل: تالاموس، هیپوتالاموس و غده هیپوفیز می باشد.

بخش های مغز

تالاموس گیرنده پیام هایی است که از اندام های حسی مانند چشم، گوش، بینی و انگشتان به قشر مغز می آیند.

هیپوتالاموس کنترل درجه حرارت بدن، تشنگی، اشتها و الگوی خواب را به عهده دارد.

غده هیپوفیز ترشح هورمون هایی را انجام می دهد که به وسیله آن ها رشد، سوخت و ساز بدن، هضم غذا، بلوغ جنسی، استرس و عصبانیت کنترل می شوند.

مغز میانی

در وسط مغز پیشین از زیر قرار دارد و به عنوان هماهنگ کننده اصلی برای تمامی پیام های ورودی و خروجی از طناب نخاعی به مغز و بالعکس به حساب می آید.

پس مغز (مغز پنهان)

در پشت و انتهای مخ (مغز پیشین) در قسمت زیرین قرار دارد. مخچه عنصر مهم و اصلی این بخش می باشد که “مغز کوچک” نیز نامیده می شود زیرا مانند یک نسخه کوچک از مغز به نظر می رسد و مسئول تعادل، حرکت و هماهنگی اندام بدن است. بخش دیگر پس مغز، ساقه مغز نامیده می شود که مشخصات پیام ها را به طناب نخاعی منتقل می کند. هم چنین کنترل بسیاری از کارهای خودکار بدن را مانند تنفس، ضربان قلب، فشار خون، بلع و هضم غذا به عهده دارد.

سیستم عصبی چگونه کار می کند؟

عملکرد اصلی سیستم عصبی به کار تعداد زیادی از سلول های بسیار کوچک که “نورون” نامیده می شوند، بستگی دارد. مغز از میلیاردها نورون ساخته شده است که هر کدام از آن ها وظیفه ای تخصصی به عهده دارند. به عنوان مثال نورون های حسی اطلاعات را از چشم ها، گوش ها، بینی، زبان و پوست به مغز می آورند و نورون های حرکتی پیام ها را از مغز به آن ها منتقل می کنند. نورون ها انتقال اطلاعات را از طریق یک فرآیند پیچیده الکتروشیمیایی انجام می دهند.

هوش، یادگیری و حافظه

هنگامی که شما چیزی را یاد می گیرید، پیامی از یک نورون به دیگر نورون ها بارها و بارها منتقل می شود. سپس مغز اتصالات یا به عبارت دیگر مسیرهایی بین سلول های عصبی یعنی همان نورون ها ایجاد می کند تا این انتقال پیام به آسانی صورت گیرد و شما عمل یادگیری را بهتر انجام دهید. در کودکان، مغز عملکرد سازگارتری دارد. در واقع زمانی که بخشی از مغز در خردسالی آسیب ببیند، بخش دیگری جایگزینی را انجام می دهد و کار قسمت صدمه دیده را در یادگیری بر عهده می گیرد.

با بالا رفتن سن، مغز مسیرهای جدید را به سختی ایجاد می کند، به همین دلیل تغییر الگوهای رفتاری دشوارتر است. دانشمندان بر این عقیده اند که هر چه مغز درگیر چالش های یادگیری های جدید و ایجاد ارتباطات تازه باشد، به فعال بودن آن در طول مدت عمر، کمک بیش تری می نماید.

حافظه یکی دیگر از عملکردهای پیچیده مغز است. مسائل و مواردی که برای اولین بار انجام داده اید، آموخته اید و دیده اید، در قشر پردازش قرار می گیرند. پس از آن اگر احساس کنید آن اطلاعات برای به یاد ماندن به اندازه کافی مهم است، مغز به طور خودکار آن را برای ذخیره سازی و بازیابی طولانی مدت به مناطق داخلی منتقل می سازد. همان طور که این پیام ها در مغز حرکت می کنند، مسیرهایی را ایجاد می سازند که به عنوان یاپه حافظه شناخته می شود.

تحرک و جنبش

بخش های مختلفی در مغز وجود دارند که مسئول حرکت قسمت های مختلف بدن هستند. همان طور که قبلا” گفته شد سمت چپ مغز حرکات سمت راست بدن را کنترل می کند و بالعکس، سمت راست مغز مسئول کنترل حرکات سمت چپ بدن می باشد. مثلا” اگر بخواهید در بازی به توپی با پای راست ضربه بزنید، سمت چپ مغز این پیام را به پای شما می فرستد.

حواس

ممکن است از نظر شما در بدن، چشم، به عنوان دیده بان، بهترین دوست و همراه شما در راه رفتن به حساب آید اما بدون مغز هیچ گاه این تشخیص را نخواهید داشت. غذاهای خوشمزه بدون جوانه های چشایی موجود در مغز، هیچ طعمی نخواهند داشت و در کل هیچ حسی در اعضای بدن، بدون پردازش در مغز مفید نخواهد بود.

بینایی

به احتمال زیاد بینایی، بیش ترین حسی است که شما مورد استفاده قرار می دهید. برای دیدن اشیاء، ابتدا نور ورودی به چشم ،تصویری وارونه بر روی شبکیه ایجاد می کند، شبکیه نور را به صورت سیگنال های عصبی در آورده و به مغز می فرستد. مغز در قسمت بالای سمت راست خود، پیام های عصبی را به تصویر تبدیل کرده و به شما می گوید که تصویر دیده شده چیست.

شنوایی

هر صدایی که می شنوید نتیجه ورود امواج صوتی و لرزش پرده صوتی در گوش می باشد. این ارتعاشات هستند که از پرده گوش به استخوان های نازک گوشش میانی رفته و در آن جا به سیگنال های عصبی تبدیل می شوند. قشر مغز پس از پردازش سیگنال ها به شما می گوید که چه چیزی می شنوید.

چشایی

زبان شامل گروه های کوچکی از سلول های حسی به نام جوانه های چشایی است که به مواد شیمیایی موجود در غذاها واکنش نشان می دهند. پیام ها از جوانه های چشایی به مناطقی از قشر مغز که مسئول پردازش طعم هستند ارسال شده و مزه های شیرین، ترش، تلخ، شور و…تشخیص داده می شود.

بویایی

سلول های بویایی در غشاء مخاطی پوشاننده هر سوراخ بینی قرار دارند و به تمام مواد شیمیایی موجود در تنفس شما واکنش نشان می دهند. این واکنش به صورت ارسال پیام از طریق اعصاب خاص انجام می شود و به گفته دانشمندان، مغز می تواند بین بیش از 10000 بوی مختلف تمایز قائل شود. با این درجه بالای حساسیت، عجیب نیست که با شنیدن بویی خاص شما یاد خاطره ای می افتید.

لامسه

پوست حاوی بیش از 4 میلیون گیرنده حسی است. این حس گرها بیش تر در انگشتان دست، زبان و لب ها متمرکز هستند که وظیفه جمع آوری اطلاعات مربوط به دما، درد، لامسه و فشار را بر عهده دارند و این اطلاعات بلافاصله برای پردازش و واکنش به مغز منتقل می گردد.

چه مواردی مغز را دچار مشکل می سازد؟

از آن جا که مغز در بدن کنترل همه چیز را بر عهده دارد زمانی که با مشکلی مواجه شود بر روی عملکرد بسیاری از قسمت ها تأثیر می گذارد. برخی از عواملی که باعث تغییر عملکرد مغز می شوند مانند تومورهای مغزی، بیماری های ارثی (صرع) غیر قابل پیشگیری و تا حدود زیادی قابل درمان می باشند که با تشخیص به موقع متخصصین می توان از اختلالات جدی مغز جلوگیری کرد. در بسیاری موارد مانند اختلالات مغزی مرتبط با ناراحتی های روانی، ضربه به سر، انواع سر درد عصبی (بجز مواردی از میگرن که ریشه ای ارثی دارد) و بیماری مانند مننژیت (که ناشی از عفونت غشای مغز می باشد) می توان با رعایت موارد بهداشتی و ایمنی از بروز خیلی از آن ها جلوگیری نمود.

بیماری های روانی شامل طیف گسترده ای از مشکلات رفتاری است که ریشه در چگونگی تفکر و عملکرد انسان دارد. حتی بیماری هایی که به شکل ارث در خانواده ها در آمده است در وهله اول از تکرار عملی اشتباه شکل گرفته است زیرا رفتار نادرست باعث شکل گیری ساختار نادرست در مغز شده و کار آن را با اختلال مواجه می کند.

گاهی وضعیت جسمانی اشتباه نیز باعث ایجاد اختلالات مغزی شده و بیماری های روانی را شکل می دهد مثل مصرف مواد مخدر یا الکل.

حتی علائمی از بیماری هایی مانند اسکیزوفرنی یا اختلال دو قطبی نشان می دهد این اختلال ریشه در دوران کودکی دارد و می توان در سن نوجوانی تشخیص داده و از پیشرفت آن و صدمه دیدن مغز جلوگیری کرد. علائمی مانند افسردگی های مزمن، اختلالات پرخوری یا بی اشتهایی های عصبی، اختلال وسواسی و هراس از غذا خوردن مواردی است که نوجوان ها و خانواده هایشان نباید به سادگی از کنار آن ها بگذرند و با کمک و مشاوره متخصصین در این امور در صدد برطرف کردن آن ها باشند.

مننژیت همان طور که گفته شد از عفونت مغز و نخاع ایجاد شده و باعث آسیب دائمی به مغز می شود. هر چه در دوران کودکی و نوجوانی با رعایت بهداشت و حفظ سلامتی بدن بتوان از ورود باکتری و ویروس به بدن جلوگیری کرد، فاصله از ابتلا به این بیماری بیش تر خواهد شد.

سردردها

سردردها انواع مختلفی دارند. برخی از رایج ترین آن ها عبارتند از:

سر درد تنشی که با تنش عضلانی در سر، گردن و شانه ها ایجاد می شود. می توان با حفظ آرامش در زندگی و نداشتن برخوردهای عصبی با اطرافیان از مبتلا شدن به این درد جلوگیری کرد و مغز را از آسیب حتمی نجات داد.

سر درد خوشه ای که به شکلی از میگرن ظاهر می شود و ممکن است چند ساعت یا چند روز طول بکشد. این درد در بسیاری از موارد با حساسیت به برخی مواد غذایی یا حتی نور ایجاد می شود. با رعایت و دوری از این موارد بعد از تشخیص می توان از ابتلا به این نوع سردرد نیز در امان بود.

ضربه به سر به دو صورت اتفاق می افتد: ضربه خارجی که در آن معمولا” پوست سر یا استخوان جمجمه آسیب می بیند. ضربه داخلی: رگ های خونی درون جمجمه یا مغز دچار حادثه می شوند. خوشبختانه بیش تر ضربات به سر با رعایت مسائل ایمنی مانند پوشیدن کلاه ایمنی در هنگام موتورسواری، دوچرخه سواری و در محیط های کارگاهی که احتمال سقوط ابزار کار وجود دارد، قابل پیشگیری هستند.

ضربه مغزی یک نوع ضربه داخلی به سر است که باعث از دست دادن موقت عملکرد طبیعی مغز می شود. ضربه مغزی مکرر یا شدید می تواند به آسیب دائمی مغز منجر شود.

رعایت نکردن مسائل ایمنی در بازی های ورزشی یکی از رایج ترین راه های ضربه مغزی نوجوان ها می باشد. علی الخصوص در بازی هایی که با تحرک زیاد همراه است مانند بازی با اسکیت، لازم است تا قبل از پوشیدن لباس مناسب و داشتن تجهیزات کافی البته آن هم به صورت استاندارد و با نظر فردی متخصص و آگاه بازی را متوقف کرده و از خطر دوری کنید.