بنوموسی بزرگ ترین دانشمندان ایرانی

بنوموسی یعنی پسران موسی بن شاکر خراسانی، که در زمان مأمون درگذشت، به اخوان ثلاثه هم معروف‌اند. ریاضی‌دان، منجم و حامی علم بودند.آنان قسمت اعظم ثروت خود را مصروف تحصیل و ترجمهٴ کتابهای یونانی کردند. از جملهٴ مترجمانی که در خدمتشان بودند حنین بن اسحاق و ثابت بن قره را می‌توان نام برد.تألیفات ریاضی، نجومی، و مکانیکی متعددی بدیشان منسوب است.

مهم‌ترینشان کتاب الفرسطون، کتاب مساحهالاءکر و قِسمهالزوایا بثلاثه اقسام متساویه و وضع مقدار بین المقدارین لتتوالی علی قسمه واحده می‌باشد. تثلیث سینماتیکی زاویه و ترسیم بیضی به طریق معروف به باغبانی در کتاب الشکل المدور المستطیل (به وسیلهٴ یک ریسمان متصل به دو کانون) از ابداعات ایشان است.مشکل بتوان سهم هریک از برادران را در فعالیت‌های علمی معلوم کرد.

به نظر می‌رسد که مهم‌ترینشان ابوجعفر محمد بن موسی (متوفی در ۸۷۲ – ۸۷۳ میلادی)، محقق اصول اقلیدس و مجسطی، و منطق‌دان بوده‌است. احمد به مکانیک توجه خاصی داشت و حسن به هندسه موسی بن شاکر خراسانی، منجم دربار مامون و از پیشتازان علم هندسه و هیئت افلاک، در بستر مرگ نگران سرنوشت کودکان خود بود؛ محمد، احمد و حسن. برادرانی که از ابتدا آثار بزرگی در ناصیه‌شان می‌درخشید و قرار بود اولین مهندسان ایرانی نام‌دار پس از اسلام در بغداد هزار و یک شب باشند و به افسانه‌ها رنگ حقیقت بزنند. برادرانی با نام پرافتخار «بنوموسی.»

سن برادران بنوموسی را در ابتدای خلافت مامون بین ۷ تا ۱۰ و در پایان خلافت او بین ۲۷ تا ۳۰ سال آورده‌اند. برادران بنوموسی پس از مرگ پدر تحت سرپرستی مامون، به آموختن علوم در بیت‌الحکمه پرداختند. بیت‌الحکمه موسسه بزرگ فرهنگی بود که در آن به ترجمه آثار از زبان‌های مختلف به زبان عربی پرداخته می‌شد. مأمون، نخست اسحاق بن ابراهیم مصعبی و سپس یحیی بن ابی منصور را به سرپرستی آنان گماشت.

طبیعت علم دوستی اسلام سبب شد که به موازات پیشرفت های سیاسی و عقیدتی در کشورهای مختلف جهان دانش های آن کشور ها به محیط جامعه اسلامی راه یابد و کتب علمی از یونان گرفته تا مصر از هند تا ایران و روم به زبان عربی که زبان اسلام بود ترجمه شود .علمای اسلام که فروغ اندیشه خود را از مشعل قرآن گرفته بودند دانش های دیگران را مورد نقد و بررسی قرار دادند و ابتکارات و ابداعات جدید و فراوانی نمودند.

ترجمه آثار علمی از اواخر زمان امویان که خود از علم و اسلام بیگانه بودند شروع شد و در عصر عباسیان مخصوصا زمان هارون و مأمون شدت یافت که البته نتیجه مستقیم تعلمیات اسلام در زمینه علم بود که برای آن وطنی قائل نبود و مسلمانان را به دنبال آن می فرستاد هر چند در دور افتاده ترین نقاط جهان یعنی چین و با پرداختن هر گونه بها در این راه حتی خون قلب باشد.

مأمون برای جلب افکار اندیشمندان و متفکران جامعه اسلام به سوی خود و در نتیجه تقویت پایه های حکومت در معرض تهدید خود گاه در مقابل ترجمه کتابها پول زیادی خرج می کرد و گاه هم وزن کتاب طلا می داد به طوری که می نویسند فعالیت عجیب علمی مسلمین کمتر از فتوحات حیرت انگیر آنان نبوده است. به این ترتیب نشر دانش کشورهای دیگر درکنار دانش های اسلامی مسئله مطلوب روز شد و در این میان بنو موسی از دانشمندان برجسته بودند.

شرح حال بنوموسی

بنوموسی لقب سه فرزند موسی بن شاکر خراسانی (موسی منجم) است . این سه برادر به نامهای محمد ، احمد و حسن از برجسته ترین دانشمندان و مهندسان ایرانی قرن  سوم هستند به این سه برادر لقب بنو منجم نیز داداه اند . آنها اصلا ایرانی و از اهل خراسان بوده اند که بعدها بنا به تغییر مرکز خلافت مأمون به بغداد رفتند.در برخی منابع زادگاه پدر آنها را خوارزم دانسته و او را موسی بن شاکر خوارزمی نیز نامیده اند .

در منابع پیشین بجز قفطی که او را در جوانی راهزن معرفی می کند آمده است که موسی بن شاکر از منجمان دربار مأمون بوده و او را  به همراه پسرانش از پیشتازان علم هندسه هیئت افلاک و حرکات نجوم برشمرده اند. البته در برخی منابع ذکر شده است که موسی بن شاکر در علم هندسه مشهور بوده و پدرِ موسی، شاکر نیز منجم دربار مأمون بوده است. برخی نیز معتقدند که راهیابی بنوموسی به دربار مأمون به سبب همین مناسبات نزدیک موسی بن شاکر با خلیفه  بوده است .

فهرست نویسان و مورخان بسیاری از آثار خود از این برادران نام برده اند . این سه برادر بعد از مرگ پدر تحت سرپرستی مأمون قرار می گیرند ( او ابتدا سرپرستی را به اسحاق بن ابراهیم مصعبی  و سپس به یحیی بن ابی منصور سپرد) و به آموختن علوم در بیت الحکمه  کتابخانه بزرگ بغداد که موسسه عظیم فرهنگی برای ترجمه ی آثار به زبان عربی است فعالیت می کنند . در هر حال بنوموسی به دانشمندان حوزه علمی بغداد مانوس شدند و در علم ترقی کردند.

به سبب اینکه همه جا اسامی آنها به این نحو آمده است می توان نتیجه گرفت که محمد بزرگتر و احمد بعدی و حسن کوچکترین آنها بوده است .کنیه محمد ابو جعفر و احمد ابولحسن بوده است.از تاریخ تولد آنها اطلاع دقیقی در دست نیست اما برخی از منابع سن آنها را در ابتدای خلافت مأمون 7-10 سال و در پایان خلافت وی بین 27-30 سال آورده اند. قفطی اشاره می کند که این سه برادر در نوجوانی و به هنگام علم آموزی وضع خوبی نداشتند ولی اندک اندک صاحب ثروت و نفوذ بسیار شدند.به نوشته قفطی در آمد سالانه  محمد در بغداد و فارس و دمشق ودیگر جاها به حدود چهارصد دینار و در آمد احمد به حدود هفتاد هزار دینار می رسید.

این سه برادر در دربار بیشتر به کار ریاضیات اشتغال داشتند و در فعالیت های علمی نیز با یکدیگر همکاری می کرده اند اما در کنار این کارها علمی در کارهای سیاسی و جز آن نیز تاثیر داشتند. برادر بزرگتر محمد گرایش بیشتر به سیاست از خود نشان می داد و عاقبت یکی از سران و سرداران شد.طبری نیز به فعالیت های سیاسسی محمد و مشارکت اودر امور سیاسی و اغتشاشات زمان منتصر، معتصم و مستعین عباسی اشاره می کند.

محمد و احمد در دوران خلفای پس از واثق نیز در شمار بزرگان درگاه خلافت بودند برای نمونه متوکل عباسی پس از رسیدن به قدرت و خلاقت به برخی از بزرگان از جمله بنو موسی در سامرا زمین داد.یا به هنگام تغییر پایتخت انتخاب مکان مناسب را به محمد سپرد.احمد نیز برای مدتی سرپرست امو ارسال نامه سرزمین شام را بر عهده داشته است.

با توجه به دانش و مهارت بنو موسی در علوم گوناگون بسیاری از امور ساخت و مهندسی به آنها ارجاع داده می شد از جمله نظارت بر حفر بعضی نهرهای بزرگ مانند نهر جعفریه یا نهر عمود بن منجم در نزدیکی بصره . مقدسی هم روایت می کند واثق محمد را برای تحقیق درباره سد ذی القرنین یا همان سدیأجوج و مأجوج به خزران ( منطقه ی حدودی گرگان یا گیلان امروزی) و برای تحقیق درباره اصحاب کهف به سرزمین روم فرستاد. تنها تاریخی که از فوت بنوموسی در دست است تاریخ فوت محمد در 259 است در مورد تاریخ فوت دو برادر دیگر اطلاعی در دست نیست.

زندگی سیاسی برادران بنوموسی

هر سه برادر در فعالیت‌های علمی با یکدیگر همکاری می‌کردند و اشتغال اصلی آنان ریاضیات بود، اما در کارهای سیاسی نیز تاثیر داشتند. محمد و احمد در شمار بزرگان درگاه خلافت بودند. متوکل پس از رسیدن به خلافت به برخی از بزرگان ازجمله برادران بنوموسی در سامرا زمین داد و هنگامی که تصمیم به بنای پایتخت جدیدی گرفت، ماموریت انتخاب محل مناسب را به محمد و مهندسان دیگر دربارش سپرد. هم‌چنین هنگامی که مسئول دیوان توقیع متوکل از او خواست تا چند تن از بزرگان را به او معرفی کند تا مبلغی را که برای ساختن شهر لازم است از ایشان بگیرد، متوکل فهرستی تهیه کرد که در آن نام محمد و برادرش احمد در کنار افرادی چون وزیر متوکل و برادران وزیر و دیگر بزرگان آمده بود.

تمامی این روایت‌ها نشان از مقام و موقعیت بنوموسی در دربار دارد و این‌که آنان از بزرگان و متمولین نزدیک خلیفه به شمار می‌رفتند. بنوموسی و نهضت ترجمه برادران بنوموسی از فعال‌ترین اعضای بیت‌الحکمه بودند. بنوموسی مستقلاً و نه به درخواست خلفا به جمع‌آوری کتاب‌های علمی و ترجمه آن‌ها اهتمام داشتند. آن‌ها به سبب احاطه علمی‌شان دیگران را در کار ویرایش و اصلاح ترجمه‌ها یاری می‌کردند و در صورت نیاز خود به مطالعه ترجمه و اصلاح غلط‌های آن می‌پرداختند. گفته شده درآمد سالانه محمد در بغداد و فارس و دمشق و دیگر جاها به حدود چهارصد ھزار دینار و درآمد احمد به حدود ھفتاد ھزار دینار می‌رسید.

نمونه‌ای از تالیفات بنوموسی

فی سنه‌ الشمس

این کتاب نخستین اثری است که علاوه بر توضیح و شرح مطالب بطلمیوس به نقد و تکمیل آن با استفاده از داده‌های رصدی جدید پرداخته است. معرفه مساحه الأشکال البسیطه والکرویه؛ به‌سختی می‌توان نوشته‌های این برادران را از هم جدا کرد. با وجود این، می‌توان کم‌وبیش یقین داشت که برادر بزرگ یعنی محمد تنها به ریاضیات می‌پرداخت و مهم‌ترین نوشته او کتابی است به نام «معرفه مساحه الاشکال البسیطه و الکرویه» یعنی شناسایی شکل‌های روی صفحه و شکل‌های کروی که به‌احتمال دو برادر دیگر هم در تنظیم آن نقش داشته‌اند. این کتاب از مشهورترین آثار بنوموسی در هندسه، مهم‌ترین اثر ریاضی بازمانده از آن‌ها و نخستین اثر مهم در ریاضیات دوران اسلامی است.

مسئله تثلیث زاویه با این کتاب به دنیای غرب معرفی شد و نظریات آن‌ها بر کار هندسه‌دانان قرون وسطا اثر گذاشت. لئوناردو فیبوناتچی، کاشف اعداد فیبوناتچی، در مسائل هندسی خود از این اثر بنوموسی استفاده بسیار کرده است. آن‌ها مساحت دایره را با روشی کاملاً متفاوت با روش ارشمیدس، محاسبه کردند. به دست آوردن نسبت قطر به محیط دایره (عدد پی) از دیگر کارهای آنان است. آن‌ها هم‌چنین در این کتاب روش به دست آوردن کعب (محاسبه ریشه سوم) تقریبی اعداد را بیان می‌کنند. الآله التی ترمز نبضها؛ این کتاب در موسیقی است. در این کتاب علاوه بر پرداختن به نظریه موسیقی به طرح چند وسیله خودکار در نواختن موسیقی پرداخته شده است. این کتاب را به احمد یا محمد نسبت می‌دهند.

الحیل

کتاب الحیل اولین کتاب تخصصی در مهندسی مکانیک‌ در تاریخ تمدن اسلامی است و بی‌نظیرترین‌ کتاب‌ مهندسی‌ در تاریخ قرون مـیانه مـحسوب می‌شود و مشهورترین اثر بنوموسی نیز هست. این کتاب شامل عکس و نحوه کارکرد حدودا صد دستگاه است که ۲۵ تای آن را مولفان از آثار هرون و فیلون گرفته‌اند و بقیه ساخت خود ایشان است. این دستگاه‌ها خودکار و با استفاده از خواص مکانیکی سیالات کار می‌کنند. در این کتاب طرز کار دستگاه‌های زیادی شرح داده شده؛ مثلا طرز کار سیفون یا آبدزدک ساده. چراغی که شعله‌هایش خودکار تنظیم می‌شود و سوخت می‌گیرد،

یک نوع دَم برای بیرون کردن هوای آلوده از چاه‌ها و نیز بیل مکانیکی برای حفاری در کف رودخانه و دریا، تنگی که دو مایع پشت سر هم در آن ریخته می‌شود و سپس این دو مایع را به‌تناوب و به مقدار معلوم تخلیه می‌کند؛ یا سطل‌هایی که دائما از آب پر می‌شوند مگر آن‌که مقدار زیادی آب از آن‌ها برداشته شود و نیز فواره‌هایی که شکل آن‌ها به تناوب دگرگون می‌شود. دستگاه بنیادی دیگری که در این کتاب شرح داده شده و در طراحی بسیاری از دستگاه‌های بنوموسی از آن استفاده شده، جام عدل یا همان کاس‌العدل است و در تعریف آن گفته شده جامی است که در آن می‌توان مقداری آب ریخت و اگر یک مثقال آب به آن اضافه شود، همه آب از آن خارج می‌شود.

تالیفات موجود

1. 1. «کتاب معرفه مساحه الاشکال البسطه و الکریه (مساحه الاشکال) »: این کتاب از مشهورترین آثار بنوموسی در هندسه ، مهمترین اثر ریاضی بازمانده از آن ها و نخسیتن اثر مهم در ریاضیات دوران اسلامی است. متاسفانه اصل این کتاب از بین رفته و فقط دست نوشته خواجه نصیر طوسی در سال 653 قمری از آن باقی مانده است همچنین ترجمه ای لاتینی نیز از این کتاب در دست است که ژراردوی کرمونایی در قرن 6 قمری مصادف با 12 میلادی آن را ترجمه کرده است. خوشبختانه خواجه نصیر در دست نوشته خود از این کتاب نه چیزی به آن اضافه و نه چیزی از آن کم کرده است  که این رونوشت در جلد دوم مجموعه رسائل خواجه نصیر طوسی در حیدر آباد هند چاپ شده است. این کتاب شامل یک مقدمه و هجده قضیه است.پانزده قضیه آن به محاسبه ی سطح و حجم اشکال و سه قضیه دیگر با این موضوعات رابطه مستقیمی ندارد گنجانده شده است .

بنو موسی در مقدمه این کتاب مفاهیم طول ، عرض ، ارتفاع را توضیح می دهند و سپس به تعریف واحد طول ، واحد سطح و حجم  می پردازد و درباره  واحد های سطح و حجم به ترتیب مربع و مکعب تعریف می کند( واحد های متداول امروزی) . فرمولهایی برای محاسبه دایره ( rشعاع وl محیط دایره است)(S=12r*Lو مساحت و حجم مخروط و کره عرضه کردند . مساحت دایره را ثابت کرده اند(مساحت سطح کره چهار برابر مساحت دایره عظیمیه است). محاسبه انتگرال دو گانه را به انتگرال ساده و انتگرال سه گانه را به دو گانه تبدیل کردند.

  همین تلاش آنها برای برآورد مساحت دایره نشان می دهد تصور بنو موسی نسبت به ریاضی نسبت به ریاضی دانان یونانی گسترده تر بوده است.در همین کتاب بنو موسی نسبت محیط دایره به قطر آن عدد پی را بدست آورده اند جالبتر اینکه بنوموسی در همین جا عنوان می کنند که می توان این روش را ادامه داد و مقدار پی را با هر تقریب دلخواهی بدست آورد. (مقدار عدد پی را 3.14 بدست آوردند)

در قضیه نه و ده این کتاب سطح و حجم مخروط قائم و مخروط ناقض را بدست آورده اند در قضیه چهاده ثابت شده سطح نیم کره دو برابر سطح دایره قاعده ی آن است درقضیه پانزده کتابشان حجم کره را محاسبه کرده اند و سه قضیه دیگر این کتاب که ارتباط به قضیه های دیگر ندارد عبارتند از قضیه هرون که مساحت مثلت را به صورت زیر به دست آورده اند و آن را به هروی یا دیگری نسبت نمی دهند.  در این فرمول Pمحیط مثلث و a,b,c اضلاع آن وSنیز مساحت مثلث است.                                                                       S2=P2(P2-a)(P2-b)(P2-c)

در قضیه بعدی تضعیف مکعب روشی برای درج واسطه هندسی میان دو مقدار مفروض M,N را بیان می کنند ودر قضیه دوازه همین کتاب  تثلیث زاویه که در آن از تقاطع یک منحنی با یک نیم خط استفاده می شود که در ریاضیات امروز به آن لیماسیون پاسکال می گویند.آنها همچنین در این کتاب روش به دست آوردن ریشه سوم اعداد را بیان می کنند.

1. 2. «فی سنه الشمس» : بنابر شواهد موجود این کتاب به بنوموسی تعلق دارد و هدف از این رساله اندازه گیری دقیق طول سال شمسی است تا نظر بطلمیوس درباره ی محاسبه طول سال نقد و بررسی شود.
2. 3. «الحیل»:یکی از مهمترین آثار بنوموسی است که خوشبختانه باقی مانده است علم الحیل در دسته بندی های علوم امروزی می توان در دسته ی مهندسی مکانیک به شمار آورد در این کتاب از ابزارهای و دستگاه های مکانیکی و هیدرولیکی بحث می شود در این کتاب شرح صد دستگاه آمده است که خودکار و با استفاده از خواص مکانیکی سیالات کار می کنند به سبب آنکه احمد در علم حیل برجسته تر از برادران دیگر بوده است احتمالا این کتاب را احمد نگاشته است.
3. یکی از دستگاه های شرح داده شده در این کتاب طرز کار تنگ جدا ساز و تنگ با دو شیر خروجی و سیفون یا آبدزدک ساده است دستگاه دیگر جام عدل است که عبارت است از ظرفی که یک لوله سرباز از ته آن می گذرد و به ته ظرف لحیم می شود به این لوله به کمک بست هایی یک لوله ی سر بسته لحیم می شودکه به طور وارونه روی آن قرار می گیرد و سر باز آن با کف ظرف کمی فاصله دارد. وقتی در ظرف مایعی بریزید مایع تا لبه بالایی لوله سرباز بالا می آید اما وقتی بیش از یک مایع به ظرف اضافه کنند به علت خلا نسبی که در بالای لوله ی سر بسته ایجاد می شود همه ی مایعی که در ظرف است از آن خارج می شود. ابن ربن می نویسد در سامرا دستگاهی دیدم که محمد و احمد پسران موسی آن را ساخته بودند این دستگاه کره بزرگی بود که روی آن صورتهای فلکی و ستاره ها آمده بودند این دستگاه با نیروی آب کار می کرد و طوری طراحی شده بود که هر گاه ستاره ایی را در حال غروب نشان می داده همان ستاره در همان زمان در آسمان در حال غروب دیده می شد. این کتاب طرز کار دستگاه های دیگر نیز شرح داده شده است مثلا چراغی که شعله اش خود به خود تنظیم می شود و خود به خود سوخت میگیرد. یا یک نوع دم (هواکش های امروزی) برای بیرون کردن هوای آلوده از چاه ها یا یک بیل مکانیکی برای حفاری درکف رودخانه و دریا. همچنین در این کتاب به وصف دستگاه هایی پرداخته اند که پدیده های عجیبی ایجاد می کنند . همانند تنگی که دو مایع پشت سر هم در آن ریخته می شود و سپس این دو مایع را به تناوب و به مقدار معلوم تخلیه می کندیا سطلهایی که دائما از آب پر می  شود که همه اینها استفاده استادانه از علم هیدرو استاتیک و آئرواستاتیک و مکانیک و در عین حال با تکیه بر جنبه ی تجربی طراحی شده بودند.
4. 4. مقدمه ی کتاب« المخروطات»: این کتاب اثر آپولونیوس پرگایی و در زمینه هندسه است . ثابت بن قره آن را ترجمه و محمد بن موسی این ترجمه را تصحیح کرده است.
5. 5. رویه الهلال علی رای ابی جعفر محمد بن موسی بن شاکر : این کتاب را بخشی از کتاب« حرکه الفلک الاولی» می دانند.
6. 6. کتاب « الدرجات فی طبایع البروج»: این کتاب را « احکام الدرج للموالید و کتاب الدرج لنبی موسی » نیز نامیده اند.
7. 7. کتاب«الا له التی تزمر بنفسها»: این کتاب را به احمد یا محمد نسبت می دهند که در آن علاوه بر پرداختن به نظریه موسیقی به طرح چند وسیله خودکار در نواختن موسیقی پراخته شده است و نسخه ایی از این کتاب در بیروت نگه داری می شود.

فداکاری های علمی

اگرچه از زندگی این سه برادر اطلاعات دقیق وکافی در دست نیست اما به دلیل کارهای علمی ایشان و تاثیر گذاری آن ها بر علوم و مطرح شدن نام آنها و آثارشان در کتابهای سایر دانشمندان اطلاعات جامع و بیشتری از فعالیتهای علمی آنان در دست است بنو موسی به خاطر سهمی که در نهضت ترجمه از یونانی به عربی و بنیادگذاری علوم ریاضی دوران اسلامی داشته اند و همچنین به سبب اهمیت شان در حیات علمی و فرهنگی نیمه ی اول قرن سوم همواره مورد توجه دانشمندان و بزرگان بعد از خود بوده اند تلاش بنو موسی برای فراگیری علوم آنها را به فعالترین اعضای بیت الحکمه تبدیل کرده بود به نوشته ی ابن ندیم بنوموسی از جمله کسانی که در طلب علم کهن بسیار تلاش کرده اند و در این راه اموال فراوانی خرج کردند.آنها افرادی را با هزینه ی خود به سرزمین بیزانس(روم) می فرستادند تا کتاب ها و نوشته های غرب در فلسفه و هندسه و حساب و پزشکی را با خود بیاورند هم چنین مترجمان را از گوشه و کنار دنیا با دادن هدیه ها و بخشش های بسیار تشویق می کردند.

نظارت بنوموسی برآثاری که به سفارش آن ها انجام می شد، همه جانبه بود. آنها به سبب احاطه ای که بر علوم گوناگون داشتند قادر بودند بقیه را درکار ویرایش و اصلاح ترجمه ها یاری کنند حتی اگر نیاز بود خود به مطالعه ترجمه و اصلاح غلط های آن می پرداختند در ریاضیات و علوم وابسته به آن که حوزه ی تخصصی آن ها بود، میزان تاثیر گذاری و دقت آنها بیشتر و بهتر هم شد . در این علوم کار مترجم در حقیقت فراهم آوردن ماده ی خامی بود که بنو موسی آن را پیرایش می کردند و نظم می دادند. آنها در برخی مواقع در متن دخل و تصرف می کردند مانند مقدمه ایی که احمد بن موسی بر ترجمه ی مخروطات آپولونیوس نوشته است گاهی هم خود برای فهم بهتر کتاب دست به تحقیق می زدند مانند تحقیق حسن بن موسی درباره  مقاطع استوانه ای .نکته جالب اینکه بنو موسی نه به درخواست خلفا بلکه مستقلاً به جمع آوری کتابهای علمی و ترجمه آن ها مشغول بودند .

مقام های علمی بنو موسی

مقام علمی این سه برادر اطلاعات کافی در دست نیست ولی بر اساس منابع محمد هندسه و نجوم خوب میدانسته و به اصول اقلیدس و بطلمیوس کاملا آشنا بوده است و احمد به لحاظ علمی پایین تر بوده ولی در صنعت حیل از قدمای خود چیره دست تر بوده و بالاخره حسن که در علم هندسه بی نظیر بوده است با اینکه شش مقاله از اصول را نخوانده بود دست به استخراج مسائلی می زد که هیچ یک از پیشنیان نکرده بودند.

 پژوهش های انجام شده

محاسبه اولین کنار هم آمدن ماه  خورشید در سال اسکندری

استخراج طول سال

محاسبه طول یک نصف النهار که برای اینکار زمین مسطحی را میان رود دجله و فرات انتخاب کردند سپس به سوی شمال به راه افتادند و با نصب میله هایی روی زمین و اندازه گیری فاصله ی میان آنها تا جایی پیش رفتند که ارتفاع ستاره ی قطبی به اندازه ی یک درجه افزایش یافت. سپس همین کار را در جهت جنوب انجام دادند و تا جایی پیش رفتند که ارتفاع ستاره ی قطبی به اندازه ی یک درجه کاهش یافت.

رصد کسوفی در سامرا و نیشابور برای یافتن اختلاف طول جغرافیایی و فاصله ی بین این دو شهر

 تاثیر بنو موسی بر چند تن از دانشمندان

اهمیت کار بنوموسی از آنجا است که بیرونی در چند موضع از آنها نام برده و رصد ها آنها راتایید کرده و مهارت و استادی آنها را در رصد ستوده است.اکثر فهرست نویسان اسلامی از جمله قفطی ،این خلکان، ابولفداء،یافعی، ابن خلدون و حاجی خلیفه از مقام علمی این سه برادر در کتابهای خود ستوده اند.کلاگت نیز متن ترجمه شده ای لاتین کتاب معرفه مساحه الاشکال البسطه و الکریه (مساحه الاشکال) را به همراه ترجمه انگلیسی آن منتشر کرده و تاثیر فراوان این کتاب را بر هندسه قرون وسطی را بررسی کرده است .

جالب است بدانیدکه لئوناردو داوینچی نیز در مسائل هندسی خود از همین اثر بنو موسی استفاده کرده است.دلیلهای یوردائوس نموری درباره ی تثلیث زوایه ( به سه قسمت تقسیم کردن زوایه) از روی اثبات های بنو موسی گرفته شده است.

بنومنجم

این برادران را با لقب بنومنجم و پدر آنها موسی بن شاکر را موسی منجم نیز نامیده اند . بنومنجم لقبی است که بعدها به فرزندان یحیی بن ابی منصور نیز داده شد . موطن پدر آنان خوارزم گفته شده و او را موسی بن شاکر خوارزمی نیز نامیده اند . زندگی موسی بن شاکر را هاله ای از افسانه فرا گرفته است . برابر این افسانه که قفطی ) آن را ذکر کرده است ، موسی نخست راهزن بود ولی از این کار توبه کرد. ابن عبری  نیز به این حکایت اشاره ای کرده است . اما نوشته قفطی درباره موسی بن شاکر و احترام مأمون به وی تناقض آمیز به نظر می رسد .

از زمان تولد سه فرزند موسی ، محمد و احمد و حسن ، اطلاعی در دست نیست ، اما از آنجا که اسامی آنان همه جا به همین ترتیب ذکر شده است ، می توان گفت که توالی سنی آنان نیز به همین ترتیب بوده است . قفطی نیز محمد را بزرگترین و حسن را کوچکترین برادر دانسته است .

انمیشین زیر هم داستان زندگی این بردران را برایتان شرح می دهد.

نتیجه گیری

 بنو موسی اولین مهندسان ایرانی بوده اند و بیشتر عمر خود را صرف یادگیر و ابتکار و اختراع کرده اند و در این راه از مال و سختی راه برای بدست آوردن کتابهای دیگر علمای غیر عرب چیزی کم نگذاشته اند . نهضت ترجمه به آنها بسیار کمک کرد است تا در علوم مختلف رشد بیشتر کنند و گاه برای یافتن و تفهیم معلومات خود دست به کاوش زده اند و حقایق دیگری را کشف کرده و یا  اثباتهای علمی را کاملتر و به حد اعلا رسانده اند و در برخی علوم دیگر نیز کشف کرده اند که امروزه بسیاری از این علوم با نام دانشمندان غربی ثبت جهانی شده است در صورتی که پایه این علوم و یا گاه دقیقا عین این علم در نزد ایرانیان به ثبت رسیده و محاسبه شده بود.این سه برادر به سبب افتخارات علمی خود مایه مباهات ما ایرانیان هستند.

آقای سجاد نظری

آیا می دانیدهای نجوم