در حال حاضر گرما و حرارت بخش عمده‌ای از نیم‌کره شمالی را در برگرفته است. به گفته ناسا سال 2016 گرم‌ترین سال کره زمین خواهد بود. این گرما خشک‌سالی به همراه خواهد داشت: کشورهای شرق مدیترانه بدترین خشک‌سالی در 900 سال اخیر را تجربه می‌کنند.
کمبود آب تلفات انسانی و حیوانی به دنبال خواهد داشت. ما روزانه بین 4 تا 9 فنجان آب مصرف می‌کنیم. اگر برای رفع تشنگی به‌اندازه کافی آب ننوشیم، با عواقب بدی روبرو خواهیم شد. علائم کمبود آب در بدن می‌تواند خستگی، سردرد و ضعف عضلانی، بالا رفتن ضربان قلب و درنهایت از دست دادن هوشیاری باشد.
بسیاری از حیوانات نیز این مشکل را دارند. اما برخی مخلوقات، به خصوص آن‌ها که در محیط‌های خشک زندگی می‌کنند، در مقابله با خشک‌سالی بسیار زیرک و مبتکر عمل می‌کنند.
لاک‌پشت بیابانی
هیچ خانه‌ای در بیابان بدون مخزن آب وجود ندارد، اما برای برخی گونه‌های حیوانات این مخزن درونی است.
لاک‌پشت‌ها، از جمله لاک‌پشت‌های بیابانی و لاک‌پشت‌های غول‌پیکر در جزایر گالاپاگوس، آب را در مثانه خود ذخیره می‌کنند. هنگام بارندگی و زمانی که به برگ‌های آبدار می‌رسند، مثانه خود را با آب پر می‌کنند. در روزها و فصول خشک، آب را از دیواره قابل‌نفوذ مثانه استخراج می‌کنند.
گلن ولزبرگ از دانشگاه ایالتی آریزونا می‌گوید: “اگر لاک‌پشتی را بگیرید و او را اذیت کنید، پس از مدتی با یک چاله آب مواجه می‌شوید. آن‌ها در این مواقع ذخیره خود را بیرون می‌ریزند.”
قورباغه استرالیایی
قورباغه استرالیایی آب را در آبشش ها، بافت بدن و مثانه‌اش ذخیره می‌کند. این دوزیست پف‌دار می‌تواند دو برابر وزن خود آب ذخیره کند. زمانی که ظرفیتش کاملاً پر باشد، می‌تواند تا 5 سال بدون آب زنده بماند.
دیگر ساکنان بیابان نیز مکانیسمی مشابه دارند. مارها، پرندگان، قورباغه‌های بزرگ، تمساح‌ها و سگ‌های وحشی سیستم ذخیره آب دارند. در فصول خشک، جانوران شکارچی قورباغه‌ها را شکار می‌کنند و آن‌قدر آن‌ها را فشار می‌دهند تا آب فراوان در مثانه آن‌ها وارد دهانشان شود.
برخی موجودات در مناطق خشک بدن خود را می‌پوشانند تا از تبخیر آب جلوگیری شود. در بیابان‌های شمال آمریکا، وزغ کویری از پاهای پنجه مانند خود برای کندن حفره‌هایی عمیق در زمین استفاده می‌کنند. سپس سه چهارم سال را آنجا پنهان می‌شوند. وزغ‌های کوچک در لانه امن، خود را در غشایی لزج فشرده می‌کنند تا آب را ذخیره کنند. ولزبرگ می‌گوید: “10 ماه بعد زمانی که بار‌ش باران سنگین را حس می‌کنند، دوباره به سطح زمین می‌آیند.”
ولزبرگ در یک آزمایش یک قورباغه درختی را برای چندین ماه در یک جعبه کفش نگه داشت. “زمانی که جعبه را باز کردم، چیزی شبیه به قورباغه مومیایی‌شده دیدم. روی آن آب ریختم. قورباغه از پوسته اطرافش بیرون آمد و کاملاً حالش خوب بود.”
برای موجودات بیابانی، غذا بهترین منبع آب است. زمانی که آب را نمی‌توانند ذخیره کنند، غذا ذخیره می‌کنند. بز موش‌ها و موش‌های جیبی در آمریکای شمالی، زمانی که هوا مرطوب است دانه جمع می‌کنند و ادامه سال را با این ذخایر می‌گذرانند.
ولزبرگ می‌گوید: “می‌توانید یک موش جیبی و یک‌مشت دانه را در یک شیشه بیندازید و بعد از یک سال برگردید. 50 درصد دانه و 50 درصد مدفوع وجود خواهد داشت و موش کاملاً سرحال خواهد بود.
درحالی‌که این جوندگان برای تأمین آب بر متابولیسم کربوهیدراتی تکیه‌دارند، پستانداران بزرگ مانند شتر و غزال بر متابولیسم چربی تکیه‌دارند. در ازای تجزیه هر گرم از چربی در بدن حیوانات، 1.12 میلی‌لیتر آب آزاد می‌شود. پس به‌جای ذخیره آب در کوهان، شترها چربی ذخیره می‌کنند. غزال عربی با ذخیره‌سازی چربی در کوهان کوچکش، یک‌چهارم نیاز روزانه خود به آب را تأمین می‌کند.
حشرات ذخیره آب زیادی ندارند؛ بااین‌حال بسیاری از حشرات بیابان به روش “خسیسی در آب” زنده می‌مانند. این موجودات صرفه‌جو روش‌هایی بسیار هوشمندانه برای جلوگیری از هدر رفتن آب ناشی از تعرق، تنفس و ادرار دارند.
بز موش‌ها کیسه‌های پوشیده از خز روی گونه‌های خوددارند که کاملاً فاقد غدد بزاقی است. این “کیسه‌های خشک” کاملاً از بقیه اعضای دهان جداست. بنابراین در حین انتقال دانه‌ها حتی یک قطره بزاق نیز هدر نمی‌رود. همچنین، بز موش‌ها توانای فوق‌العاده جدا کردن آب از ادرار را دارند.
بااینکه عرق کردن و نفس‌نفس زدن به خنک شدن حیوانات کمک می‌کند، اما هر دو فعالیت آب بسیاری هدر می‌دهد. به همین دلیل شترها نفس‌نفس نمی‌زنند و غدد عرق کمتری دارند. تفاوت دمای بدنشان در روز تنها 6 درجه سلسیوس است. ولزبرگ می‌گوید: “ما انسان‌ها انرژی زیادی صرف می‌کنیم تا دمای بدنمان نزدیک به 38 درجه بماند. یکی از روش‌های شترها آزاد بودن دامنه‌ی دمای بدنشان است. این روشی عالی برای کاهش وابستگی بدن به آب است.”
شترها، شترمرغ‌ها و بز موش‌ها همگی سیستم‌های تنفسی ویژه‌ای دارند که کمک می‌کند هوای کمتری بازدم کنند. هوا در ریه‌های بزموش گرم و اشباع از آب است. اما نوک بینی‌اش سرد است. در این میان یک مسیر طولانی و پیچیده وجود دارد. همان‌طور که هوا از ریه‌ها به بیرون می‌آید، بخارآب سرد شده بر روی غشاء بیرونی مخاط بینی موش می‌نشیند. زمانی که سرد شد، آب دوباره به درون بدن کشیده می‌شود.
برخی حیوانات بیابان روش‌هایی برای ذخیره آب‌دارند؛ اما برخی دیگر راه‌های جالبی برای جذب قطرات آب دارند. مثلاً “شیطان خاردار” که در مناطق در افتاده استرالیا زندگی می‌کند، توانایی نوشیدن از پوستش را دارد. پوستش پر از خار است و درمیان این خارها شیارهای جذب آب وجود دارد.
در بیابان‌های نزدیک دریا، مانند صحرای نامیب آفریقا، مه صبحگاهی یک نعمت بزرگ است. سوسک‌های Fogstand هر روز مانند نگهبان منتظر می‌مانند تا مه روی بدنشان بنشیند. قطره‌های آب نیاز روزانه آن‌ها را تأمین می‌کند.
اگر هوا خشک‌تر شود چه؟
ماری پریس از دانشگاه کالیفرنیا می‌گوید: “تنها چون این موجودات بیابانی به آب‌وهوای خشک عادت دارند، به این معنا نیست که با خشک‌تر شدن هوا زنده می‌مانند. همه‌چیز بستگی به میزان خشکی دارد.”
زمانی که باران می‌بارد، رشد گیاهان تحریک می‌شود. اگر باران به‌اندازه کافی باشد، موش‌های صحرایی منبع کافی مواد غذایی خواهند داشت. “اما اگر فواصل تولید غذا طولانی باشد، اوضاعشان خراب خواهد شد. آن‌ها نیز درست مثل بقیه چیزها خواهند مرد.”
ولزبرگ تأثیر تغییرات آب‌وهوایی بر گونه‌هایی خاص مانند قورباغه‌ها را بررسی کرده است. وی معتقد است پیش‌بینی تأثیر خشک‌سالی بر حیوانات مقاوم در برابر کمبود آب بسیار دشوار است.
یادداشت سردبیر:
با تشکر فراوان از آقای جهانگرد که این مطلب را برای ما ارسال کرده اند.
