هرگره؛ تمدن از یاد رفته

اگرچه همه ما می دانیم سرزمین بزرگ ایران در طول تاریخ، همواره مظهر و اوج تمدن های گوناگون و هارمونی فرهنگ ها و باورها در جهان بوده است، پژوهش های تاریخی قرون اخیر در مرزهای شرقی ایران، به آثاری از نخستین تلاش احتمالی اجداد انسان برای ایجاد تجربه ای از همزیستی و زندگی اجتماعی بشر در نواحی شرقی بلوچستان دست یافته است…

علیرغم آنکه تمدن های تکامل یافته در جهان اغلب ادامۀ مسیر تمدن های پیشین بعلت زوال و وقفه های طولانی تاریخی بوده اند، مورخان معتقدند "مهرگره" احتمالا یکی از نخستین تمدن و رویداد بزرگ تاریخی بشر بوده و میراثی بس ارزشمند از هنر و دانش را برای تمدن های نوظهور "هاراپا" و "موهنجودارو" به ارمغان داشته است.

در حالیکه بر طبق مستندات، کهن ترین یافته های بشری جهان در بین النهرین، استرالیا، آمریکای لاتین، مصر، اسرائیل و چین از 6 هزار سال تجاوز نمی کند، برآوردهای کارشناسی و تاریخی از وجود مردمانی با سطح سواد و آگاهی بالا که در جامعه ای مدرن و سازمان یافته در 7 هزار سال پیش از میلاد مسیح در فلات بلوچستان می زیسته اند، گزارش می دهد.

کاوش در مهرگره (Mehrgarh) که یادمانی از شکوه از دست رفتۀ تمدن در بلوچستان است، توانسته است بخشی از رازهای نهفته در هزاره های پیشین را آشکار سازد. علایم و ابزارهای کشاورزی، درمان پزشکی بر اساس دانش آناتومیک بدن، سیستم آبرسانی شهری، نقش و نگاره های هنری و نمونه های بدست آمده از جراحی دندان در مهرگره، از جمله آثار فکرت انسان و شکل گیری آغازین تمدن و شهرنشینی در دوردست های زمان بوده است.

یک نکتۀ تمایز که مهرگره را برای محققان شگفت آور ساخته است، اینکه این سایت توانسته است بعنوان یک پلت فرم بزرگ، روند تحول میان دوره های مختلف تاریخ را به نمایش بگذارد و از تمدنی سخن بگوید که بر خلاف سایر، به احتمال قوی از ابتدا آغاز شده و برای هزاران سال دوام و ثبات داشته است.

اگرچه بسیاری از منابع موجود، از انسان های بدوی و غارنشین حتی در هزاره های اخیر سخن می گویند، با این حال کیفیت زندگی این مردم مترقی و شهرنشین که 9000 سال پیش دانش طراحی پارچه را در اختیار داشته اند نیز در گزارش های باستان شناسان ثبت گردیده است.

منطقه باستان شناسی مهرگره، در گسترۀ دشت کیچی و در امتداد گذرگاه و رودخانه بولان در ایالت بلوچستان پاکستان واقع شده است. عمده تحقیقات و اکتشافات تاریخی در این منطقه طی سال های 1974 تا 2000 توسط هیئتی فرانسوی به سرپرستی ژان فرانسوا جریج صورت گرفته است.

مهرگره در اطلاعات سازمان بین المللی یونسکو، از مهمترین سایت های باستان شناسی قاره آسیا و هفتمین اثر برجسته تاریخی جهان بلحاظ قدمت طبقه بندی شده است.

اکتشاف نخستین آثار تاریخی مهرگره در سال 1977 در محدوده ای به وسعت 200 هکتار در شعاع شمالی این سایت و زمزمۀ کشف نیمۀ گمشدۀ تاریخ بشری، اذهان بسیاری از باستان شناسان جهانی را به تکاپو انداخت. از آن پس، با پیدایش یکی از اولین نشانه های حیات اجتماعی و چگونگی شکل گیری تحولات باستان در این منطقه، رغبت بیشتری برای مورخان و باستان شناسان ایجاد گردید تا حفاری های گسترده تری بر روی سایت مهرگره انجام شود. به اعتقاد باستان شناسان، منشأ تاریخی تمدن مهرگره مربوط به هشت دورۀ متوالی می گردد. در طی این پژوهش ها چندین محدوده شامل دوره اول (9000 تا 7000 سال قبل از میلاد)، دوره دوم (7000 تا 5000 ق.م) و پس از آن محدوده ای متعلق به دوره های سوم تا هفتم (5000 تا 2600 ق.م) و دوره هشتم (1900 ق.م) تا سال 1985 حفاری و اکتشاف شد.

مصنوعات به مراتب پیشرفته و توسعه یافته تر نسبت به نمونه های بدست آمده از کاوش های ترکیه و اریحا در فلسطین اشغالی و پیکره های سفالین با کیفیت بسیار بالا با توجه به شرایط و زمان خود، بیانگر ذهن نوآورانۀ ساکنین بلوچستان در 9 هزار سال پیش و سطح رشد و نبوغ فکری آنان است.

به استناد تحقیقات باستان شناسی، ساکنین مهرگره احتمالا برای اولین بار در تاریخ، کشت محصولات کشاورزی بصورت گسترده از جمله گندم انیکورن، گندم اینر، جو، عناب، خرما و همچنین پرورش و اهلی سازی حیواناتی مانند گاو، گوسفند و بز را آغاز کرده اند.

بر طبق مستنداتی که تاکنون بدست آمده است، آنها با دانش بومی خود برای نخستین بار؛ ساخت انبارهای ذخیره سازی غله را در جهان مرسوم نموده اند، استخراج مس از معادن را آغاز کرده اند، از ظروف غذایی اندود شده با نوعی قیر استفاده می کرده اند و مجموعه ای از ابزارهای کاربردی را از استخوان می ساخته اند.

در دوره های بعدی مهرگره فعالیت هایی از جمله ساخت ابزارآلات از سنگ چخماق، استفاده های گوناگون از پوست حیوانات، مهره سازی و در سطح قابل توجهی فلزکاری انجام می شده است.

در حالیکه در آن مقطع تاریخی بر طبق باورهای مختلف، مردگان در سرزمین های دیگر یا در آتش سوزانده و یا در زیر نور آفتاب از بین می رفته اند، فرهنگ مردمان مهرگره ایجاب می کرده است مردگان همراه با تجملات و لوازم شخصی خود دفن گردند، که این تضاد فرهنگی بطور چشمگیری در سایر رسومات آنان نیز جاری بوده است.

یکی از منحصربفردترین اکتشافات از تمدن شکوهمند مهرگره، اولین منشأ شناخته شده (تاکنون) از جراحی دندان و فعالیت های دارویی مرتبط به آن است. این تلاش های درمانی و پزشکی بطور قطع سطح بالایی از نوآوری و توسعه در جهان 7 هزار سال پیش از زایش مسیح را به اثبات می رساند.

با توجه به گزارش منتشر شده در 6 آوریل 2006، محققان ایتالیایی در حین انجام بررسی های مورد نظر، در بخش نوسنگی سایت مهرگره، عمل جراحی صورت گرفته بوسیله سوراخ مته، بر روی دندان حداقل 11 مورد از افراد دفن شده در گورستان این منطقه را کشف نمودند. آزمایشات تخصصی با استفاده از میکروسکوپ نوری نشان داد سوراخ های مته ای در سه شکل استوانه ای، مخروطی و ذوزنقه ای ایجاد شده است، همچنین سایش دندان بر روی نقاط جراحی شده نشان می دهد درمان موفقیت آمیز بوده و بیماران از آن پس به زندگی عادی خود ادامه می داده اند.

محققان دریافته اند مته های پزشکی در مهرگره که برای سوراخ کردن دندان کاربرد داشته، از جنس سنگ چخماق بوده و به راحتی مینای دندان را می شکافته است. گزارشات تاریخی بر آنست که این تجارب نادر دندان پزشکی مربوط به هزارۀ ششم پیش از میلاد بوده و البته پس از مدتی نسبتاً طولانی به دلایل نامشخص متوقف شده است.

شواهد بدست آمده نشان می دهد مردم این منطقه از استخوان برای ساخت ابزارهای کشاورزی استفاده می کرده اند و وجود مقادیر زیادی از پنبه نیز به اثبات رسیده است. اسکلت های یافت شده در سایت مهرگره همچنین حاکی از آنست که قد مردم آنجا بزرگتر از مردمان دوره های بعدی در جهان بوده است و علاوه بر آن، معماری این شهر نیز رو به توسعه بوده، اغلب از برنج بعنوان غذای اصلی استفاده می شده و تجارت در زندگی آنان جایگاه ویژه ای داشته است.

در دوره اول مهرگره، ساکنین آن کالاهایی مانند ظروف غذایی، سنگ های تزئینی استخوانی، مهره، النگو، آویز، اسباب بازی، زیورآلات ساخته شده از صدف دریایی، سنگ آهک، فیروزه، لاجورد، سنگ سیاه و مس جلا یافته، مجسمه های ساده از زنان و حیوانات و چکش سنگی را به تعدد تولید می کرده اند.

دورۀ دوم اما شاهد کاربرد تکنیک های پیشرفته تری بوده است. سفال های لعاب داده شده و مجسمه های تکامل یافته تر، تزئین پیکره های زنان با استفاده از رنگ های قرمز و قهوه ای و مدل های متنوع زیورآلات، فناوری گداخت سنگ و مس، کوره های بزرگ و بوتۀ ذوب فلزات از جمله فعالیت های این دوره بوده است. همچنین در این دوره مقدار کالاهای دفن شده بهمراه مردگان در طول زمان کاهش یافته است.

در بافت شهری مهرگره، چاه های متعدد، حمام، حمام های عمومی، سیستم دفع فاضلاب و مکان هایی برای جمع آوری زباله در نظرگرفته شده است. فواصل معینی میان بخش های مسکونی بعنوان خیابان رعایت شده، خانه ها بر اساس نظم خاصی مهندسی شده و دارای تهویه مناسب هستند.

گفته می شود جمعیت مهرگره در 7000 ق.م حدود 25 هزار نفر بوده است، در حالیکه جمعیت سراسر سرزمین مصر در آنزمان همین مقدار تخمین زده می شود.

در طی حفاری های انجام شده باستان شناسان تعدادی مجسمۀ زن را کشف نموده اند که به اعتقاد مورخان، توسط بومیان منطقه پرستش می شده اند، تعدادی از آنها دارای گردنبندی هستند که بر روی سینه هایشان حک شده و تعدادی نیز فرزند خود را در آغوش دارند.

مردم آن دوران از لباس های پشمی و کتان برای پوشیدن استفاده می کرده اند، برخی از خدایان تاج های پارچه ای بر روی گیسوان خود قرار می داده اند و قشر عوام نیز اغلب پارچه ای شبیه به لنگ و عمامه به همراه داشته اند، فرهنگی که هنوز هم در بلوچستان رواج دارد.

تعداد زیادی از مجسمه های سفالین زنان دارای پارچه ای توری مانند به دور کمر و بدن و آراستگی های دیگری بر روی سینه و گردن می باشند، این موضوع هنوز محققین را دچار ابهام نموده است که چگونه آنان پارچه را می بافته اند و احتمالا از چه مواد و ابزارهایی برای بافت لباس استفاده می کرده اند.

باستان شناسان و محققین جهان ضمن اظهار شگفتی از محتوای تاریخی مهرگره، معتقدند تاکنون هیچ تمدنی در مقاطع زمانی گذشته به چنین سطحی از کمال، هنر و دانش و تخصص دست نیافته است.

بر طبق تحقیقات صورت گرفته در مهرگره، در چندین ضلع این منطقه ساختمان هایی با استفاده از آجر خام به ابعاد (12*60 cm) که هرکدام شامل 4 اتاق، دهانه هایی کوچک و سقف های پوشیده از برگ گیاهان و گِل، ساخته شده است. همچنین دیوارهای تزئین شده با اشکال و دکوراسیون هندسی رنگارنگ نشان می دهد سطوح خارجی دیوارهای این سایت متاثر از تصورات ذهنی ساکنین آن، نقاشی شده است.

هرچند بقایای مهرگره متاسفانه هم اکنون در بی توجهی کامل در حال نابودی هستند، بررسی های محققین حاکی از آنست این تمدن پرشکوه در بلوچستان، برای هزاران سال منبع تولید نخستین سنگ های تزئینی و قیمتی، زیورآلات و تندیس های انسان و حیوان در مشرق زمین بوده است.

بناهای متعلق به ابتدای دوره دوم مهرگره با تغییرات قابل توجه نسبت به دوره اول، را ساختمان های مهندسی شده با آجرهای خشتی شامل امکانات وسیع ذخیره سازی و انبارهای بزرگ ذخایر غذایی تشکیل می دهد که بصورت متوالی و منظم معماری شده اند.

ساختمان های متعلق به انتهای دورۀ دوم نیز بیانگر استفاده از مواد مرغوب تر و طراحی پیشرفته تر بناها می باشد. فرسایش تدریجی خاک تپه های مجاور نیز نشان می دهد بلوچستان در آن دوره های تاریخی دائماً با بارش های سیل آسای باران مواجه بوده است.

تحقیقات بیان می دارد بسیار پیش تر از آنکه ساخت تندیس های انسانی در مناطق تاریخی جهان آغاز شود، در سرتاسر بلوچستان باستان، مجسمه های سفالین رو به تکامل بیشتری طراحی و ساخته شده اند.

پیکره های انسانی متعلق به دوره نوسنگی مهرگره که تاکنون کهن ترین مجموعه کشف شده در شرق جهان شناخته شده اند، تعداد آنها به دهها مورد می رسد، برخی کامل و برخی ناقص هستند که بیشترین تعداد از آنها را نیز حیوانات و اغلب مجسمه گاو تشکیل می دهد.

قدیمی ترین مجسمه ساخته شده در مهرگره، مربوط به "مادر مروارید" می باشد که نمای ایستادۀ او را نشان می دهد؛ منحصر بفرد و غیرمعمول که در امتداد یکی از ستون های غربی سایت به همراه دو آویز از جنس استخوان و دیگری از سنگ آهک یافت شد.

بیشتر مجسمه ها که از سفال خام ساخته شده اند، به دو گروه تقسیم می شوند؛ مجسمه های ایستاده (راست) و مجسمه های نشسته (خم).

مجسمه های دوره اول تماماً بشکل نشسته ساخته شده اند اما در دوره دوم بصورت تکامل یافته مجسمه هایی ایستاده در اندازه های کوچک و متوسط پوشیده با زیورآلات و بعضی نقاشی شده با رنگ قرمز و دارای تزئینات ناشناخته بر روی سینه و بدن وجود دارند.

در میان پیکره های انسانی مهرگره، بسیاری از آنها را مجسمه های جنسیت زن تشکیل می دهد که با اهداف خاص و طرح مشخص ساخته شده اند، برخی از آنها جزو الاهه گان و خدایگان بشمار می روند که بیانگر نقش و جایگاه زن در آن جامعه است.

بر اساس مطالعاتی که بر روی سایت مهرگره صورت گرفته است، تاکنون هیچگونه آثار مشابه با این تمدن در هیچیک از نقاط جغرافیایی مورد مطاله و ادبیات باستان شناسی جهان یافت نشده است، بجز چند مورد مجسمه در "تجلک" ترکمنستان که متعلق به یک دورۀ بسیار بعد (انتهای هزارۀ دوم) است.

نحوۀ ساخت مجسمه ها و تغییرات عجیب در بدن آنها، مانند اعضای بدن که سوراخ سوراخ شده و شکلی از مار که به دور پیکر انسان پیچیده است، از یک آئین و باور مستقل در ابتدای تاریخ بلوچستان حکایت دارد. هرچند نمی توان به گرایش مذهبی آنها گمان برد، اما بطور قطع این آثار نشانه هایی از مراسمات مذهبی خاصی بوده است.

استفادۀ نمادین از "مار" ممکن است تمایل به کنترل نیروهای پنهان طبیعت با استفاده از جادو باشد و همینطور احتمال می رود اعضای سوراخ شده نشان دهندۀ تلاش برای درمان دردهای فیزیکی و روانی از طریق روش ها و طب مختص مردمان این منطقه بوده است.

در دوره سوم اغلب مجسمه هایی ایستاده آغشته به رنگ قرمز مایل به قهوه ای و در دوره چهارم پیکره هایی هستند که در طراحی آنها تمایز میان ویژگی های جنسیت زن و مرد کاملا رعایت شده است، این ویژگی که یک پدیده منحصر بفرد تاریخی بشمار می رود، از دورۀ چهارم (4000 ق.م) تا دورۀ هفتم (2700 ق.م) حفظ گردیده است، مردان اغلب ایستاده با ظاهری مردانه، بازوها و پاهای صاف و زنان با حالت نیمه نشسته، سینه های بزرگ، موهای بافته شده و دارای زیورآلات هستند.

پیکره های نوسنگی مهرگره نشان دهندۀ مراحل اولیه یک سنت برای ساخت مجسمه های بشری است که در طول دوره های مس و سنگ این تمدن در سرزمین مکران (بلوچستان) توسط هزاران تن از ساکنین این منطقه تداوم داشته است.

با در نظر گرفتن تاریخ تقریبی دورۀ نوسنگی در مهرگره؛ احتمالا هزارۀ هشتم قبل از میلاد، می توان فرزندان پیکره های این دورۀ مهرگره را در یالانگاچ، کاراتپه و جیک سور ترکمنستان، منطقه گمال پاکستان و یا در سرازم تاجیکستان که همگی مربوط به 3000 ق.م هستند، جستجو نمود. همچنین مواردی مشابه آثار مهرگره در طول هزارۀ سوم در دورۀ چهارم موندیگک (واقع در افغانستان) و دورۀ سوم شهرسوخته (معاصر با دورۀ هفتم مهرگره) یافت شده است.

بر اساس گزارش هیئت باستان شناسی فرانسوی، در بازۀ زمانی 2600 تا 1900 قبل از میلاد، شهر تاریخی مهرگره توسط ساکنان آن رها شده و به سمت منطقه ای دیگر به مسافت 5 کیلومتر در شمال آن مهاجرت نموده و تمدن جدیدی بنام "نوشارو" را ایجاد نموده اند، این مهاجرت پایانی بر حیات 5 هزار سالۀ مهرگره بوده است.

به اعتقاد باستان شناسان از آغاز شکل گیری تمدن مهرگره تا پایان آن در 1900 ق.م در منطقه ای وسیع جغرافیایی از تمدن سند گرفته تا آسیای مرکزی و امتداد زاگرس حتی در طی هزاره دوم قبل از میلاد، الگوپذیری دائمی از فرهنگ و سنت های مهرگره وجود داشته که در آثار کشف شده مانند تندیس های مشابه به نمایش گذاشته شده است.

یکی از وجهۀ خاص شکل گیری تمدن در بلوچستان و البته فلات ایران، بدن تردید آمیختگی هنر و صنعت است، تلاش ساکنین این سرزمین در هزاره های پیش از میلاد برای بهره گیری از هنر و خاک، ترسیم تخیلات و تصاویر ذهنی بر روی سفال یا خلق سنگ نگاره ها؛ صحنه آرایی هایی وسیع از جنگ و شکار در درۀ نگاران سراوان، آراستگی خاص زنان و پذیرش آنان در نقش خدایگانی، بیانگر سطح بالایی از ساختارگرایی و معناگرایی آمیخته با هنر و باور است. تمدنی که بلوچستان در گذر تاریخ آنرا نباخت و هنوز هم برجسته ترین شاخص فرهنگی مردمان بلوچ است، هنرمندان بلوچ در تنها موزۀ زندۀ سفال جهان؛ "کلپورگان" هنوز هم همان طرح های هندسی هزاران ساله را با رنگ های قرمز و قهوه ای که عصارۀ گیاهان بومی منطقه است، بر روی سفالینه های ساختۀ دستان خود نقش می زنند. لباس امروزی زنان بلوچ، اوج ظرافت و هنر و برآمده از همان اشکال هندسی باستان است، همانگونه که استفاده از جواهرات، زینت ها و عناصر مرسوم زنانه، جملگی رازهایی است که در عمق تاریخ و تمدن این خاک نهفته است و سمبل فرهنگی این سرزمین شناخته می شود.

منابع

The figurines of the first formers at mehrgarh and their offshoots, Catherine Jarrige, 2006
Mehrgarh Field Reports 1974-1985 from Neolithic Times to the Indus Civilization. C. Jarrige, J. F, Meadow, R. H. &Quivron , G Karachi, 1995.
The beginnings of pottery in Baluchistan, C. S, Phillips, D. T. Potts & S, Searight, 1998.
Possehl, Gregory L, “Mehrgarh”, Oxford Companion to Archaeology, edited by Brain Fagon, Oxford University Press, 1996.
Hirst, K. Kris, “Mehrgarh” 2005.
Kenoyer, J. Mark and Kimberly Heuston. The Ancient South Asian World, Oxford University Press, 2005.
Stone age man used dentist drill, BBC news, april, 2006.
Jarrige, J. F. (1979). "Excavations at Mehrgarh-Pakistan". In Johanna EngelbertaLohuizen-De Leeuw
گزارش سمینار بین المللی"نخستین کشاورزان در چشم انداز جهانی" ، لکهنو، هند، 2006
تاریخ در مسیر قرن ها، پروفسور احمد حسن دانی، 2010
گزارش اکتشافات باستان شناسی مهرگره، مجله فرانسوی گویمت (MuséeGuimet)