هنرنگارگری در ایران باستان

کلمه مینیاتور به معنی نگارگری در اصل یک لغت فرانسوی است و در حقیقت تلفظی دیگر از کلمه (مینی نیچر ) به معنای طبیعت کوچک شده است  . مسیحیان ازاین  هنر برای کشیدن صحنه هایی از کتاب مقدس انجیل استفاده می کردند و چون در اروپای آن زمان اکثریت مردم سواد خواندن و نوشتن نداشتند با نگاه کردن به این تصاویر با کتاب مقدس خود آشنا می شدند.

 کلمه  مینیاتور در نیمه ی اول قرن بیستم  و از دوره‌ ی قاجاریه وارد زبان‌ فارسی‌ شده و در زبان فارسی امروز رایج گردید.در حقیقت اروپاییان بادیدن نگاره های ایرانی که بسیار ظریف بودند آن هارا مینیاتور نامیدند در حال حاضر در ایران به نقاشی های ایرانی سنتی (مینیاتور) گفته می شود که  این عنوان به صورت یک غلط رایج پذیرفته شده است.اما به طور کلی هنر نگارگری را به هنری می گوییم که داری تصاویری ظریف و کوچک و نقشهایی بسیار ریز است و از زمانهای دور در مشرق زمین معمول بوده است

هنر نقاشی ایرانی بسیار قدیمی است و بیش از دوازده هزار سال سابقه دارد زیرا نمونه های فراوانی از سنگ نگاره هایی از انسان های اولیه یافت شده است.هنرنگارگری به اعتقاد اکثر محققان در ایران تولد یافته , بعد به چین رفته و از دوره  مغولها به صورتی تقریبا کامل تربه ایران برگشته و هنرمندان ایرانی آن را تکمیل کرده اند.

 با ورود اسلام به ایران ، تغییراتی در این هنر به وجود آمد.وبه طور مثال هنرمندان در آثار خودشان صحنه هایی از بهشت را می کشیدند بیشترین استفاده نگارگری در تزیین کتابها بود که زیباترین نمونه های ای کتاب ها را می توان امروزه در موزه های ایران وجهان مشاهده کرد.

اما بیایید ادامه  داستان را ازابتدای هنر نقاشی از  سالهای بسیار، بسیار دور آغاز کنیم روزگاری که انسان ها در غارها زندگی می کردند وزندگیشان را باشکار کردن می گذراندند . از پوست شکارها لباس می دوختندو…  حالا چشمهایمان  می بندیم ساعت زمان را به عقب برگردانده و به دورانی سفر می کنیم که هنوز بشر اولیه سواد ندارد.

خوب حالا فکر می کنید هزاران سال بعد ما چطور با این بشر ابتدایی آشنا شدیم ؟او که سواد نداشته که برای ما کتاب بنویسد و از ماجراهای زمان خودش ما را آگاه کند.اما نقاشی بلد بوده، پس از این هنر ی که خدا در وجودشنهاده  استفاده کرده و بر روی سنگها و دیواره غارها و حتی اشیایی که استفاده می کرده است تصاویر بسیار زیبایی کشیده  و یا کنده است.

نگاره های انسان های اولیه

اما تا حالا فکر کرده اید انسانهای اولیه روی چه چیزی نقاشی می کردند؟

انسانهای اولیه با رنگ های طبیعی وروی دیوار غارها نقاشی می کشیدند  قدیمی ترین  نقاشیهایی که در جهان   کشف شده اند درغار لاسکو در فرانسه و آلتامیرا در اسپانیا کشیده شده اند و مربوط به سی هزار سال قبل است

 هنرمندان باستانی به کشیدن چه تصاویری علاقه داشتند؟

بیشتر نقوشی که تا کنون از دوران قبل از تاریخ کشف شده  تصاویر حیواناتی مانند اسب ، گوزن،  بز کوهی و سگ است. و  نشان دهنده این است که  هنرمندان  غار نشین با الهام از محیط زندگشان نقاشی می کردند.پس به هر شکل و طرحی  که هنرمند بر روی سنگ ایجاد کند سنگ نگاره گوییم.

این نقاشی های روی سنگ را به دوقسمت تقسیم می کنند:

1- تصاویری که با رنگ و یا چیزی شبیه آن روی سنگ ها کشیده شدند.

2-  تصاویری که روی سنگ کنده  کاری شده  اند.

سنگ نگاره ها در ایران

باستان شناسان کشف کردند در ایران ما سنگ نگاره هایی داریم که حدودا تاریخ آن به  4 تا 5 هزار سال قبل می رسد.شما فکر میکنید چرا بیشتر این نقاشی ها که با رنگ کشیده شده اند تا کنون سالم باقی مانده اند؟کمی که دقت کنید می بینید که اکثر آنهایی که با رنگ هستند به دلیل اینکه درون غارها نقش شده اند و یا روی سفال ها کشیده شده اند  و دور از عوامل طبیعی مثل برف و باران بوده اند  سالم باقی ماندند.

هر چند که تعداد زیادی از  این سری سنگ نگاره ها  هم چون در محیط آزاد بوده اند بر اثر  سرما گرما باد باران یخ زدگی  از بین رفته اند با این وجود تعداد بی شماری هم باقی مانده است.البته باید این نکته را هم بگوییم که متاسفانه خیلی از آنها هم  توسط انسانها وبه دلیل اینکه آگاهی نداشتند نابود شده است.

 دوستان خوبم مطمئنم که تا به حال حداقل یک بار به موزه رفتید و اشیا داخل آن را مشاهده کردید.سنگ نگاره ها هم مثل یک موزه هستند با این تفاوت که در طبیعت قرار دارند.حالا فهمیدیدم که  قدیمی ترین اثری که بشر از خودش به جا گذاشته همین سنگ نگاره ها هستند.

ما با مطالعه روی شکلهای مختلف  آنها از نحوه زندگی پیشینیان خودمان آگاه می شویم.یعنی می فهمیم که مثلا از چه  ابزاری در زندگی روزمره  استفاده میکردند یا اینکه چه رسم هایی داشتند ویا اینکه  به چه چیز هایی اعتقاد داشتند . آنها  داستان های خودشان را به صورت نقاشی در آورده اند.

کشف این نکته ها دقیقا مثل کار یک کارآگاه است که برای حل معما مرتب در همه جا به دنبال سرنخ می گردد این سنگ نگاره ها هم برای اطلاع از زندگی انسانهای قدیمی نوعی سر نخ حساب می شوند.

اجداد ما کجا نقاشی می کشیدند ؟

باستان شناسان در ایران  عزیز ما هم چنین نقاشی هایی را کشف کرده اند . از جمله  قدیمی ترین این نقاشی ها  درکوههای کوهدشت لرستان  و در غاری به نام دوشه کشف شده  که مربوط به  هشت تا ده هزار سال قبل است.این غار که در روستای کرشوراب از توابع بخش چگینی خرم آباد واقع شده سقفی به ارتفاع 5 متر دارد و 110 نقش با رنگ سیاه بر دیواره های آن وجود دارد بیشتر تصاویری که در دیوار غارهای لرستان کشیده است صحنه های جنگ و تصویر  حیوانات است.

آیا دوست دارید بدانید بیشترین  و کامل ترین سنگ نگاره های کشور در کدام شهر هستند؟

سنگ نگاره های تیمره

اما در نزدیکی شهر خمین و در منطقه تیمره سنگ  نگاره ها یی بسیار قدیمی وجود دارد که در فضایی باز قرار گرفته و احتیاجی به غار نوردی ندارد این منطقه امروزه مانند نمایشگاهی بزرگ از آثار هنری پیشینان ما است البته یادمان باشد اگربه دیدن این آثار رفتیم از دین آنها لذت ببریم و بادقت از کنار آنها عبور کنیم تا فرزندان ماهم بتوانند سالیان  آینده این نقش ها را ببینند .تقریبا اکثر نقش های روی سنگ نگاره ها  که در ایران یافت شده است تصویر  بز کوهی بوده است.

به جز تصویر این بز عکس حیواناتی دیگر هم وجود دارد مانند ، قوچ، پلنگ، گرگ، گوزن، شیر، گراز، آهو، گورخر، شتر و پرنده گانی همانند کبک، بوقلمون، هد هد و درنا.

قبل از اینکه داستان نگارگری را ادامه دهیم  مطلبی را از خبرگراری میرات  برایتان نقل می کنم تا به ارزش بیشتر سنگ نگاره های ایران پی ببریم.

منطقه تیمره در نزدیکی شهرستان خمین یکی از غنی‌ترین نقاط ایران به لحاظ تعداد و نوع سنگ نگاره‌های کشف شده‌است. بر اساس اطلاعاتی که در کتاب سنگ‌نگاره‌های ایران منتشر شده است در این منطقه بالغ بر 21 هزار قطعه سنگ نگاره وجود دارد که حاوی طرح‌های متنوع و بی‌مانندی است.

عکسی که در روز 12 جولای از سوی وب سایت ناسا به عنوان تصویر روز ستاره شناسی انتخاب شده توسط بابک امین تفرشی عکاس ایرانی در تیمره گرفته شده است. از امین تفرشی تا کنون چندین عکس در مجله نشنال جئوگرافیک نیز چاپ شده است، این عکاس ایرانی همچنین در سال 2009 موفق به کسب جایزه عکاسی علمی بنیاد لنارت نیلسون شد.

 امین تفرشی در رابطه با انتشار عکس خود در وب سایت ناسا اینگونه نوشته است: ” سنگ‌نگاره‌ها اسرار سربه‌مهر گذشته‌اند، داستانهایی به روایت هنرمندان پیش از تاریخ، حک شده روی سنگ‌ها، که با آغاز دوران نوسنگی شروع می‌شوند، با زندگی در دشت‌ها به جای غارنشینی. این تصویر در دره تیمره، ایران، تازه‌ترین عکس من در سایت تصویر روز نجوم ناساست. در این تابلو هنرمند صحنه‌ای را نشان داده از گرگ، پلنگ، قوچ و اسب‌سواری که از دور می‌آید، جالب اینکه بارش برف هم بالای سر پلنگها نشان‌ داده شده. هنرمند این تمدن کهن سعی کرده فاصله‌ها و عمق تصویر را هم نشان دهد، نقشهای کوچکـتر در واقع حیوانات دورتر در این صحنه‌آند. این سنگها میراث بی‌نظیری از زندگی نیاکان ما در هزاران سال پیش است، هزاره‌ها پیش از کوروش،‌ قرنها پیش از تمدن سومر و ایلام.”

در وب سایت ناسا نیز در رابطه با این عکس از سنگ نگاره های تیمره اینگونه توضیح داده شده است: “این آثار حک شده بر سنگ، مربوط به دوران پیش از تاریخ واقع در دره سیمره درکوهستان های زاگرس در مرکز ایران است. این آثار احتمالا حاکی از داستانی درباره شکار حیوانات در منطقه خاورمیانه در حدود 6000 سال پیش است.  در این تصویر رد ستارگان درآسمان شب، با استفاده از تکنیک های نوردهی طولانی مدت توسط دوربین های مدرن دیجیتال دنبال شده است. “

ناسا در ادامه در این باره توضیح داده است: ” این تصویر نشان می دهد که مرکز مسیر قوسی شکل ستاره ها که همان قطب سماوی در نیمکره شمالی زمین از محور زمین به سمت فضا محسوب می شوند، وقتی که ستاره شمال در نزدیک ترین موقعیت خودش به قطب سماوی نیمکره شمالی قرار می گیرد مسیر یا ردی که از خود به جا می گذارد کوتاه تر درخشان تر و ریشه مانند است.  اما براساس این سنگ نبشته ها ستاره شمال یک قوس طولانی تر برجای گذاشته است. از آنجا که محور گردش وضعی زمین به صورت آوانگی در حال حرکت است، پس می توان گفت 6000 سال پیش قطب سماوی به مرز بین صورت های فلکی اژدها و دب اکبر نزدیک تر بوده است . این در حدود 30 درجه ازموقعیت کنونی آن تفاوت دارد.”

نگارگری و شهر سوخته سیستان

 ادامه داستان نگار گری را از شهر سوخته سیستان پی می گیریم . این شهر در 5000 سال قبل شهری آبادان و پر رونق بوده است و امروزه بقایای آن به وسیله باستان شناسان در 56 کیلومتری شهر زابل از دل خاک بیرون امده است . در خرابه های این شهر اشیا ی جالبی کشف شده اما شاید جالب ترین  آن ها گلدانی سفالی است که بر بدنه آن نقاشی هایی وجود دارد .

تصویر بز کوهی

همان تصویر بزکوهی که بر سنگ نگاره های تیمره نقش شده بود این بار بر بدنه این گلدان تصویر شده و نکته جالب این است  که این دو طرح با وجود اینکه در دو شهر بسیار دور از هم کشف شده است ولی شبیه به هم کشیده شده اند.

اولین تصویر متحرک (انیمیشن) جهان

حتما شما می دانید کارتون هایی را که در تلویزیون می بینید با پشت سرهم قرار گرفتن چند عکس ثابت و حرکت دادن آن ها درست شده است . باستان شناسان نیز در بررسی های خود متوجه شدند که بز روی گلدان شهر سوخته  تصویری تکراری نیست و چند تصویر متفاوت است . آنها حدس زدند که اگر این گلدان را بر روی صفحه ای بچر خانند شاید تصاویر ی متحرک تشکیل شود . شاید همان کاری که هنرمند ایرانی شهر سوخته انجام می داده وبه این ترتیب اولین انیمیشن جهان را ابداع کرده بود .

تولید دوباره انمیشین بز کوهی

باستان شناسان تصاویر بدنه گلدان را پشت سر هم گذاشتند و به کمک تکنیک های امروزی ساخت انیمیشن فیلمی 20 ثانیه ای ساختند تا دوباره ما بتوانیم هنرمندی ایرانیان 5000 سال پیش را ببینیم.

نقوش سفالینه های شهر سوخته

نقش بز کوهی ودرخت زندگی  یکی از تصویر های مهمی است که هنرمندان باستانی  می کشیدند و ریشه در باور ها واعتقادات مذهبی ان ها داشته است .

پس وقتی برای دین این آثار تاریخی می رویم از آسیب رساندن به آنها خودداری کنیم.به آنها دست نزنیم .یا اینکه روی آنها راه نرویم .همچنین نباید اصلا خودمان چیزی به آن طرح اضافه کنیم.بگذاریم همانطور بماند ما فقط اجازه عکس گرفتن از آنها را داریم.

چون این آثار ارزشمند منبع درآمدبسیار  خوبی برای کشور و جذب توریست برای تماشای آنهاست پس وظیفه تک تک ما  به عنوان یک شهروند ایرانی حمایت و نگهداری از این موزه های طبیعی است.طوری که فرهنگ پیشینان خود را حفظ کنیم.

همان طور که قبلا هم گفتیم  نقاشی هایی هم در مناطقی از  لرستان ، شهر سوخته و تیمره روی سنگ ها و یا ظروف سفالی پیدا شده است که ثابت می کند که هنرمندان این  مناطق با هنر نقاشی آشنایی داشته اند و هنری که ایران آن زمانها  به دنیا معرفی کرده است بسیار بی نظیر است.

نگارگری در تپه سیلک کاشان

اما یکی از منا طق دیگری که در آن آثاری از هنر نقاشی  کشف شده است ،  تپه باستانی سیلک می باشد. این تپه در یک کیلومتری جنوب غربی کاشان قرار دارد و مربوط به تمدنی با سابقه چند هزار ساله استبر  روی  ظروف سفالین  که در این منطقه باستانی کشف شده، نقش هایی  زیبا از شکلهای هندسی ، اشکال مختلف انسان ، نقش بز کوهی و تصاویری از خورشید به چشم می خورد.جالب است بدانید که تاریخ ساخت این ظروف سفالین به  سه تا 4 هزار سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد . 

کمی بعد تر مردم این ناحیه در نقاشی های خود  به جای تصویر بز، تصاویری از  اسب می کشیدند. زیرا خورشید و اسب در زمان های قدیم برای مردم خیلی اهمیت داشته است.

 در ظروف سفالین که در سیلک ساخته شده،  هنرمندان خیلی از نقشهای تزیینی استفاده می کردند و ذوق و سلیقه بسیاری در ساخت و نقاشی این ظروف از خود به جا گذاشتند.و نکته جالب دیگر اینکه مردم این ناحیه به جز ظروف سفالین روی استخوان هم نقاشی می کشیده اند .

البته خوب است بدانید  که یکی از نشانه های سفال هایی که در سیلک ساخته می شد این است که رنگ زمینه اصلی  این سفال ها قرمز بوده وبه رنگ سیاه روی آنها نقاشی می کشیده اند .این ظروف به دست آمده امروزه در موزه های مختلفی نگهداری می شوند تا ما بتوانیم دوباره این نقوش را ببینیم و لذت ببریم .

نقوش سفالینه های سیلک