نوجوانی، بلوغ و جوانی دوران حساس زندگی هر فرد می باشد. دوران نوجوانی زمانی است که تغییرات ظاهری و درونی با هم همراه می‌شوند تا کمال فرا رسد. در این دوران نه تنها رشد جسمانی آهنگی سریع دارد بلکه تکامل احساسات، روابط اجتماعی و منطقی نیز حرکتی تند و رو به جلو دارند.در این دوره چالش‌های بهداشت روانی نوجوانان بسیار مهم است.
بلوغ دوران شناخت خود و پدیده‌های پیرامون خود است و شناخت یعنی تولد و زندگی دوباره. جوانی دوران تجارب سبز است. سبز سمبول طراوت، تازگی، روییدن و بهار است. سرما را از خاطره‌ها می‌‌زداید و خورشید را با همه‌ی لطفش به یاد می‌آورد. بی‌شک سلامت جسمی، روحی و روانی در این مقاطع زندگی اساس احساسات زیبا و تجربیات موفق است.
نوجوان بلوغ را تجربه می‌کند و تنها با دانش از وقایع این دوران است که می‌تواند به‌خوبی از تغییرات روحی و جسمی خود استقبال نماید و از آن یک فرصت در جهت رشد مهیا کند. وی خود را در میان انبوهی از نیازهای جدید و احساسات نو می‌بیند، تغییرانی که به خودی خود ذاتی مقدس دارد و هدفش آماده‌سازی انسان برای بر عهده گرفتن مسئولیت‌های زندگی اجتماعی و خانوادگی است. این تغییرات دنیای جدیدی از توانایی‌ها را به روی نوجوان می‌گشاید و در مقابل مسئولیت‌های زندگی گوناگون فردی، خانوادگی، اجتماعی و از همه مهم‌تر مسئولیت در مقابل خود و خدای خود را پدید می‌آورد.
سلامت روح و جسم کلید برخورد صحیح با این تغییرات بالقوه‌ی مثبت است. نوجوان باید بداند که چه مسائلی روح و جسمش را تهدید می‌کند. او باید بداند که در مقابل توانایی‌هایی که خداوند به او اعطا کرده، چه مسئولیت‌هایی دارد. او باید روش‌های حفظ سلامت خود را بشناسد و با آگاهی بر تهدیدات بیرونی مقابله کند و در عین حال از جوانی خود لذت برد و آن را در خدمت ارتقاء خود و جامعه به کار گیرد. چالش‌های سلامت در دوران نوجوانی نوجوانی زمان اکتساب باروری، اکتساب خصوصیات عاطفی هیجانی بزرگسالی، زمان کسب هویت فردی و اجتماعی و … می‌باشد.
بلوغ فیزیکی، روانی و عاطفی در نوجوانی متحول شده و ادامه می‌یابد. بسیاری از مشکلات جسمانی، روانی، اجتماعی و رفتارهای ناسالم ریشه در زمان نوجوانی دارند. با این که نوجوانی در فرهنگ‌ها اغلب با جشن و شادی همراه است؛ اما نوجوانان برداشت خوبی از بلوغ و بزرگ شدن ندارند. نیمی از نوجوانان جهان در مقابل ایدز و بیماری‌های مقاربتی و حاملگی حفاظت کافی ندارند؛ در معرض روابط جنسی ناسالم، مصرف مواد، بیماری‌های مقاربتی، حاملگی زودرس، خشونت، شکست در درس و مدرسه و موارد مربوط به سلامت فردی، تغذیه، ورزش و … هستند.
سخنی با والدین شناخت نوجوان کار چندان آسانی نیست، بیش‌ترین تجربه‌هایی که در گذشته کارساز بود، امروز کارآیی خود را از دست داده و عصر تکنولوژی همه چیز را در هم ریخته است. نوجوان در گذشته به لباس، اهمیت چندانی نمی‌داد، کافی بود پوشاکی مناسب بر تن داشته باشد؛ ولی امروز، نوع لباس، رنگ، طرز دوخت و حتی دکمه‌های آن مورد توجه قرار دارد. مد و پیروی از آن، از شیوه‌های بالندگی نوجوانان شده است. همه چیز، دست‌خوش تغییر و تحول گردیده و حاصل این تحولات آن است که اطاعت کردن‌ها، جای خود را به نافرمانی داده و چشم گفتن‌ها و حرف‌شنوی‌ها، مبدل به «نمی‌توانم» ها و «نمی‌شود»ها شده است.
پدران امروز از نوجوانان خود انتظار اطاعت بدون چون و چرا دارند و همیشه شکایت می‌کنند که ما در جوانی چنین و چنان بودیم! ولی نوجوان امروزی کورکورانه مطیع و فرمانبردار نیست و از «بکن و نکن»ها خسته است. هیچ پدر و مادری علاقه‌مند نیست که با نوجوانش «بگو، مگو» داشته باشد، ولی متأسفانه گاهی، ناچار به این کار می‌شود. نقش والدین، مربیان و اولیای امور نکات حائز اهمیت در برخورد با نوجوان که بایستی از طرف والدین، مربیان و اولیای امور مورد توجه قرار گیرند تا او بتواند دوران بحرانی بلوغ را به سلامت پشت سر بگذارد.
عدم درک نوجوان از طرف افراد باصلاحیت، باعث سوق پیدا کردن نوجوان به طرف منابع ناصالح می‌شود و اغلب زیربنای رفتارهای ناهنجار، در بزرگسالی را فراهم می‌آورد. نقش حیاتی افراد کلیدی فوق به قرار زیر است: احترام به نوجوان؛ ابراز علاقه و محبت به نوجوان به ترتیبی که نوجوان خود را شایسته‌ی دوست داشتن احساس کند؛ در کنار او، و نه در مقابل او بودن؛ دوست بودن با نوجوان به جای ارباب و دشمن او بودن؛ ایجاد عزت نفس در نوجوان؛ دادن شخصیت به نوجوان به ترتیبی که نوجوان نیاز به نشان دادن خود به طریق رفتارهای پرخطر و ماجراجویانه نداشته باشد.
ممکن است که مصرف مواد مخدر از طرف نوجوان به دلیل دست‌یابی به احساس استقلال از والدین و مخالفت صریح در مقابل معیارهای جامعه و مقابله با اضطراب، گوشه‌گیری و افسردگی یا پذیرفته شدن از طرف گروه هم‌سال باشد. فرار از خانه می‌تواند یکی از نشانه‌های مهم استرس‌های محیطی بر روی نوجوان باشد.
این نکات می‌تواند شامل این موارد باشد:
حمایت از نوجوان با ایجاد فضایی آرام و پرمحبت
مشورت با نوجوان به جای قهر و تحکم
راهنمایی برای انتخاب صحیح
درک وضعیت بحرانی بلوغ
کمک به هدایت نوجوان
برای عبور از مرحله‌ی نوجوانی و پذیرفتن مسئولیت‌های بزرگسالی؛ دانش و درک از خصوصیات و شرایط زیستی و فیزیولوژیک بلوغ نوجوان؛ شناخت مسائل و مشکلات و نحوه‌ی برخورد صحیح با آن؛ ایجاد اعتماد در نوجوان؛ راهنمایی و هدایت نوجوان در انتخاب دوستان مناسب؛ رابطه‌ی همدلانه و صمیمانه به جای تمسخر او؛ در دسترس بودن برای مشاوره و یاری رساندن به وی؛ ایجاد سرگرمی سازنده در منزل و خارج از منزل؛ تشویق برای فعالیت در گروه‌های هم‌سال از قبیل فعالیت‌های ورزشی، هنری، درسی و تحصیلی، تفریحی و آموزشی؛ نظارت بر نیازمندی‌های بهداشت و سلامتی از قبیل تغذیه، ورزش و رفتارهای سالم؛ دادن اطلاعات مورد لزوم درباره‌ی تصمیمات مهم زندگی از قبیل ازدواج، بارداری، دوست‌یابی و دانش جنسی و جنسیتی، جایگاه‌ها، حقوق و احترام افراد؛ جلوگیری از خشونت و رفتارهای مخرب، کنترل انگیزه‌های رفتارهای ناسالم؛ کمک به ایجاد اعتمادبه‌نفس، به نحوی که نوجوان توان تجزیه و تحلیل شرایط و شهامت گفتن «نه» را داشته باشند.
ویژگی‌‌های دوران بلوغ بلوغ چند نوع می‌باشد:
«جنسی، جسمی، روانی، اقتصادی و اجتماعی و شرعی». منظور از بلوغ جسمی، رشد و تکامل اعضای بدن است که طی آن رشد استخوان و سایر اندام‌ها به مرز نهایی خود می‌رسد. شایع‌ترین نشانه‌های بلوغ در این مرحله ظاهر می‌شود، علائم بلوغ جنسی، ظهور صفات ثانویه‌ی جنسی است. بلوغ روانی نوعی تکامل روحی است که قدرت تشخیص مسائل و مصالح زندگی را به انسان می‌بخشد، در این حالت فرد، قبول مسئولیت‌های اجتماعی و قدرت رویارویی با مشکلات پیچیده را پیدا می‌کند.
هنگامی که فرد از نظر تأمین معاش و اداره‌ی مستقل اقتصادی بتواند بر خود متکی باشد از نظر اقتصادی بالغ شده است. فقه شیعه سن بلوغ را برای پسران پانزده سال قمری و برای دختران نه سال قمری در نظر گرفته است. تغییرات ناگهانی و سریعی که هنگام بلوغ اتفاق می‌افتد، موجب سراسیمه شدن، دست‌پاچگی و نگرانی نوجوان می‌شود و در خیلی از موارد منجر به بروز رفتارهای ناهنجار و غیرمطلوب در آنان می‌گردد. اگر برخی از نشانه‌های زیر را در فرزند خود مشاهده کردید، آگاه باشید که او در حال گذراندن مرحله‌ی بلوغ است.
افزایش میزان هوش: کودکان با ورود به سن بلوغ ناگهان تیزهوش می‌شوند. اطلاعات عمومی آن‌ها بالا می‌رود و سعی می‌کنند برای هر پرسش پاسخی داشته باشند. کودکانی که شما سال‌ها می‌شناختید، ناگهان جوشش عجیبی در ظرفیت هوشی خود احساس می‌کنند و مهارت‌های بسیاری فرامی‌گیرند. محدودیت ارتباط: فرزندی که زمانی درباره‌ی همه چیز با شما سخن می‌گفت وقتی به سن بلوغ رسید، حرف کم‌تری برای گفتن دارد. او به پرسش‌های شما خیلی کوتاه و فشرده پاسخ می‌گوید. دیگر رازهایش را با شما درمیان نمی‌گذارد. اگر شما به جای او بودید چنین برخورد می‌کردید و به سخن گفتن با بزرگ‌ترها تمایل نداشتید.
تمایل به تنها بودن در منزل: نوجوانان تمایل دارند بیش‌تر وقت خود را در اتاقشان بگذرانند. شاید به این دلیل که نمی‌خواهند با والدینی که مسائل آن‌ها را درک نمی‌کنند، مواجه شوند. یکی دیگر از دلایل علاقه به تنهایی در نوجوانان این است که در این سنین نیاز به خواب بیش‌تری دارند و در روزهای تعطیل اغلب تا قبل از ظهر از خواب برنمی‌خیزند. تغییر دیگری که در این سنین روی می‌دهد، نیاز به داشتن حریم خصوصی است.
مصرف بی‌رویه: نوجوان تصور می‌کند که گنجینه‌ای در همه جا دارد که بدون حد و حصر می‌تواند از آن برداشت نماید.بنابراین بدون هیچ محدودیتی با تلفن صحبت می‌کند. صدای رادیو یا تلویزیون را بلند کرده و هیچ‌گاه آن‌ها را خاموش نمی‌کند. لامپ‌ها را روشن می‌گذارد.
بداخلاق شدن و کم‌حوصلگی: در سنین بلوغ عصبانیت، زودرنجی، کم‌حوصلگی و کم‌تحمل شدن افزایش می‌یابد. هنگامی که از آن‌ها برای انجام کاری نظیر بردن زباله و … درخواست می‌کنید، عصبانی می‌شوند که چرا مزاحم آن‌ها می‌شوید و کارهایی را که از نظر آن‌ها مهم‌تر است، متوقف می‌کنید.
افزایش تأثیرپذیری از دوستان: گروه دوستان برای نوجوانان اهمیت زیادی دارد و به دلیل تمایلی که به گذراندن وقت با افراد هم‌سن و سال خود دارند، از فعالیت‌های خانوادگی دوری می‌کنند.
افزایش پافشاری، ایرادگیری و مقاومت: کودکان آرام، خجالتی و کم‌حرف ممکن است در نوجوانی پرحرف شده و با شجاعت و سماجت به دفاع از ایده‌های خود برخاسته و حتی از خواسته‌های شما سرپیچی کنند. اگر این روحیه با بی‌ادبی، پرخاشگری و توهین همراه نباشد آن را طبیعی تلقی کنید. اگر شما لباسی را دوست نداشته باشید، او آن را می‌پوشد تا ثابت کند که تصمیم گیرنده‌ی اصلی اوست.
نوع لباس پوشیدن: نوجوانان دوست دارند هم‌چون سایر هم‌سالان خود لباس بپوشند تا هویت خود را از این طریق ابراز کنند. لذا هر لباسی که مد شود، به‌گونه‌ای یک‌پارچه بین نوجوانان رواج می‌یابد.
کاهش علاقه به درس: ممکن است در سنین بلوغ، افت تحصیلی مشاهده شود؛ زیرا فعالیت‌های بیش‌تری وارد زندگی نوجوان می‌شود. بازی‌های گروهی، توجه به جنس مخالف، مکالمات تلفنی و مهمانی‌های دوستانه که در مراحل سنی قبل وجود نداشته است. گریزان بودن از کار: بسیاری از والدین فرزندان خود را تنبل می‌دانند، زیرا در کارهای منزل به والدین کمک نمی‌کنند و خود را به فعالیت‌هایی که علاقه دارند، مشغول می‌سازند.
تغییرات عاطفی: در دوران بلوغ تغییرات عاطفی و روانی زیادی در نوجوان به‌وجود می‌آید و حساسیت‌ها و زودرنجی‌ها بیش‌تر از سایر دوران‌ها ایجاد می‌شود. عکس‌العمل‌های عاطفی یا رفتار ناشی از عواطف در اثر پیدایش انگیزه به‌وجود می‌آید. عواطف شدید می‌توانند در دستگاه‌های مختلف مانند تنفس، گردش خون، هورمون‌ها و ماهیچه‌ها تغییرات زیادی ایجاد کنند. یک نوجوان ساعت‌ها وقت خود را جلوی آینه سپری می‌کند تا مبادا در نظر دیگران زشت جلوه نکند، برای اغلب انسان‌ها ایمنی خاطر چیزی بیش‌تر از خوراک و مسکن است.
واکنش دفاعی: گاه نوجوان با استفاده از روش‌های واکنش دفاعی با افکار دیگران مقابله می‌کند. گاهی نوجوان برای فرار از مسئولیت و یا مشکلات فراروی خود آرزوی کودک بودن می‌کند. گاه به عالم رویا و خیال فرو می‌رود و شکست‌های خود را با خیال و اوهام جبران می‌کند. گاهی واقعیت ناخوشایندی برای نوجوان رخ می‌دهد و او می‌کوشد مسئولیت آن را به گردن دیگری بیندازد و برای آن‌ها مقصر پیدا کند. گاهی نوجوان با پنهان کردن واقعیت، خود را عکس آنچه هست، نشان می‌دهد. به طور مثال در شرایطی خود را شخص شجاع یا مؤدب نشان می‌دهد.
منابع: شرفی، محمدرضا، مراحل رشد و تحول انسان، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1368. -قره‌بگلو، محمدرضا و کریمیان، حسین، روان‌شناسی و مسائل نوجوانان و جوانان، قم، انتشارات امید، 1380. -گنجی، حمزه، بهداشت روانی، تهران، انتشارات ارسباران، 1376.
نویسنده: مهرنوش اکبری
