خط میخی یا گنج نامه
اما این خط و زبان باستانی بیش از 2000 سال پیش از یادها رفته بود؛ و خط و زبان های دیگری جایگزین آن شده بود. به همین دلیل کسی راز نوشته های باستانی روی دیوارها را نمی دانست. از این جهت مردم آن ها را رمز و یا نشانی از گنج و…. می دانستند. شاید از این جهت نام کتیبه هخامنشی در همدان را گنج نامه نهاده بودند. با ورود جهانگردان اروپایی از دوره صفویه به ایران، تعدادی از آن ها به دیدن مناطق باستانی ایران نیز می آمدند ؛و نقاشی هایی از این مناطق با خود به کشورشان می بردند. بعضی از آن ها کنجکاو شدند تا با تهیه رونوشتی از این خط ها راز آن را کشف کنند.
اولین گام ها
مثلا جهانگردی آلمانی به نام گروتفلد سعی کرد با مقایسه حروف میخی با هم و از روی کلمه هایی که تکرار شده بودند کلمه (شاه) را بازخوانی کند. اما تا کشف کامل راز خط میخی فاصله زیادی بود. بعدها یک نظامی انگلیسی به نام سر هنری راولینسون که برای ماموریتی نظامی به ایران آمده بود؛ به خواندن خط میخی علاقه مند شد. او در طی سفرش به مناطق مختلف ایران به کرمانشاه و منطقه بیستون رسید. در دامنه کوه بیستون و تقریبا در ارتفاع 70 متری از سطح زمین مهم ترین کتیبه باقی مانده از داریوش هخامنشی نقش شده است.
راه رسیدن به کتیبه بسیار سخت و دشوار بود. اما راولینسون با همه خطراتی که او را تهدید می کرد، طی ده سال و در دفعات متعدد خود را به کتیبه رساند؛ و رونوشت کاملی از آن تهیه کرد. او بعدها کار نظامی را رها کرد و به فعالیت های باستان شناسی پرداخت .وی بالاخره بعد از سال ها تلاش در سال 1846 موفق به خواندن کامل خط میخی شد. به این ترتیب رازهای حکومت بزرگ هخامنشیان گشوده شد.
