محیط زیست دریایی و تنوع زیستی موجود در آن در کشور ما همواره نسبت به محیط طبیعی و انسانی کمتر مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است.
به گزارش نشریه اینترنتی نوجوان به نقل از سایت اینترنتی دیده بان محیط زیست و حیات وحش ایران، با وجود زیست گونه های متنوع و ارزشمندی از جمله نهنگ ها، دلفین ها، لاک پشتان دریایی، گاوهای دریایی و انواع دیگر گونه های آبزی در آب های جنوبی کشور، تاکنون طرح های مطالعاتی و حفاظتی چندانی در مورد تنوع زیستی ارزشمند خلیج فارس و دریای عمان انجام نشده است.
گاوهای دریایی با نام علمی Dugong پستانداران آبزی بزرگی هستند که شباهت زیادی به فک ها دارند. از این خانواده در آب های ایران یک گونه وجود دارد و از جانوران بسیار نادر و کمیاب در دنیا به شمار می رود.
نخستین رکورد مستند از این پستاندار مربوط به مشاهده لاشه تازه یک گاو دریایی در سواحل خورموسی در استان خوزستان است که در سال ۱۳۶۳ توسط آقای دکتر نبوی مشاهد گردید و پس از آن تا مهرماه سال ۱۳۹۱ هیچ نشانه ای از وجود این پستاندار در آب های جنوب ایران به دست نیامد.
آخرین نشانه از وجود این گونه در آب های ایران مربوط به مشاهده لاشه یک گاو دریایی در تاریخ ۱۳۹۱/۷/۲ در سواحل ماسه ای بریس چابهار می باشد و پس از آن تا به امروز هیچ موردی از مشاهده زنده یا لاشه این جانور در سواحل و آب های خلیج فارس و دریای عمان ثبت نشده است.
مشخصات ظاهری
گاوهای دریایی جثه ای استوانه ای شکل دارند. دارای پوستی صاف، ضخیم و کلفت هستند و سطح بدن آن ها بدون مو و صیقلی است. فقط موهای نازک و کوتاهی در پهلوها و دم و موهای کلفت و کوتاهی در دو طرف لب بالای این جانور دیده می شود.
پشت جانور بالغ، خاکستری و شکم کمی روشن تر است. نوزادان به رنگ کرم روشن هستند. لب بالایی در این حیوان شکاف دار است و لب پایینی و قسمت های انتهایی کام دهان دارای لایه های شاخی شکل است که در هنگام خوردن گیاهان دریایی به کمک لب بالایی می آید.
دریچه های سوراخ بینی با حاشیه مواج در بالای خرطوم جانور وجود دارند. بالغین ۱۰ الی ۱۴ دندان دارند که دندان های آسیاب فاقد ریشه، بدون مینا و گرد هستند.
گاوهای نر دارای ۲ دندان نیش بزرگ هستند که چون زیر لب های گوشتی حیوان قرار دارد به سختی دیده می شوند.
گاوهای دریایی بالغ برای حرکت از دم لنگر شکل خود که مانند نهنگ و دلفین دو شاخه است، استفاده می کنند و از باله های سینه ای که پدال شکل و فاقد ناخن هستند، برای هدایت بدن استفاده می کنند.
حداکثر اندازه این جانور ۳/۳ متر و حداقل وزن گونه بالغ ۴۰۰ کیلوگرم است. نوزاد گاو دریایی بین ۱ الی ۱/۵ متر طول و حدود ۲۰ کیلوگرم وزن دارد.
عادات و رفتار
این جانور بسیار کمرو و منزویست، بیش تر اوقاتش را در کف آب دراز می کشد و برای تنفس به سطح آب می آید.
گاوهای دریایی در گروه های حداکثر ۶ تایی حرکت می کنند. روزها در آب های نسبتاً عمیق و شب ها در مناطق کم عمق به چرا می پردازد.
این جانور گیاه خوار است و در مناطق شنی، گیاهان و علف های دریایی را با پوزه اش از ریشه خارج می کند و پس از تکان دادن و دور کردن شن ها و رسوب ها، آن را می خورد. گاهی اوقات نیز از بی مهرگان دریایی تغذیه می کند.
فاصله بین بارداری ها ۳ تا ۴ سال می باشد مشروط بر این که وضعیت غذا و بقیه شرایط محیطی مطلوب باشند. این کندی تولید مثل حاکی از حساسیت بالای این حیوان نادر به محیط می باشد. بعد از به دنیا آمدن نوزاد، پدر و مادر مشترکا از آن مواظبت می کنند.
طول عمر گاوهای دریایی حدود ۷۰ سال می باشد. تولید مثل در سراسر سال و در تمام فصول انجام می شود. حیواناتی تک زا هستند و مدت آبستنی حدود ۱۱ ماه است. بلوغ جنسی در گاوهای دریایی بین ۹ الی ۱۰ سال می باشد اما ماده ها در سنین ۱۵ الی ۱۷ سال قادر به باروری هستند.
پراکنش و وضعیت حفاظتی در جهان
این گونه در جنوب شرقی آفریقا، دریای سرخ، خلیج فارس، دریای عمان، غرب هند تا سریلانکا و جزایر اقیانوس آرام تا سواحل استرالیا زندگی می کند.
گاوهای دریایی در استرالیا مسافت ۴۰ الی ۱۰۰ کیلومتری را طی می کنند و برخی نیز مسافت های ۹۰۰ کیلومتری را در آب های اقیانوسی عمیق می پیمایند.
وضعیت این گونه در فهرست اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در طبقه آسیب پذیر (VU) قرار دارد.
وضعیت گونه در آب های ایران
به جرأت می توان گفت که دریای عمان از بابت تنوع زیستی، مهم ترین و ارزنده ترین دریا برای ایران محسوب می شود و به مثابه نیمچه اقیانوسی است که به دلیل وفور ذرات معلق مغذی در آب آن و نیز همجواری با اقیانوس هند، از تنوع زیستی بی نظیری برخوردار است.
بیش ترین گونه های نهنگ و دلفین مشاهده شده در آب های ایران در این دریا هستند و این به دلیل مجاورت این پهنه با آب های آزاد اقیانوسی است.
دریای عمان دریایی گرمسیری محسوب می شود. به همین مناسبت جنگل های حرای ایران در برخی مناطق ساحلی آن رویش می یابند که خود از مهم ترین زیستگاه ها برای انواع جانوران خشکی زی و آبزی، نظیر گاو دریایی، لاک پشت های دریایی و مأمنی برای تخم ریزی انواع ماهیان و سایر آبزیان است.
اهالی بومی چابهار به گاو دریایی «گوکین» می گویند.
گاودریایی در آب های خلیج فارس و دریای عمان طی سال های اخیر بسیار کمیاب شده و با ادامه روند فعلی، این گونه در سال های آینده منقرض خواهد شد.
این گونه در ایران در آب های کم عمق خلیج فارس و دریای عمان زیست می کند و در سواحل چابهار بیش ترین احتمال حضور آن در خلیج گواتر، سواحل پسابندر و بریس می باشد.
به دلیل عدم وجود امکانات و تجهیزات مناسب گشت و کنترل دریایی و نیروی متخصص و اجرایی به تعداد کافی آمار درستی از وضعیت جمعیتی این جانور وجود ندارد و گاها آماری که اعلام می شود تخمینی بوده و کمکی به وضعیت زیستی و حفاظت از این حیوان نمی کند.
آخرین نشانه از وجود گاو دریایی در آب های ایران، مشاهده لاشه یک گاو دریایی در تاریخ ۱۳۹۱/۷/۲ در سواحل ماسه ای بریس چابهار می باشد که به وسیله امواج دریا به گل نشسته بود.
پس از آن تا به امروز هیچ موردی از مشاهده زنده یا لاشه این جانور در سواحل و آب های خلیج فارس و دریای عمان ثبت نشده است اما علائم حضور این جانور همچنان به چشم می خورد.
کارشناسان دریایی استان سیستان و بلوچستان اقدام به بررسی و بیومتری لاشه نمودند که نتیجه بررسی های به عمل آمده به شرح زیر می باشد:
طول این آبزی ۳ متر و ۱۰ سانتی متر، وزن تقریبی آن ۴۵۰ کیلوگرم، طول باله سینه ای ۴۵ سانتی متر، طول باله دمی ۸۰ سانتی متر و قطر بدن ۲۵۰ سانتی متر اندازه گیری گردید. جنسیت جانور نر بود و در قسمت زیرین باله سینه ای راست آثار زخم عمیقی مشاهده گردید که حاکی از برخورد حیوان با یک شیء یزرگ بود. نتایج کالبد گشایی لاشه نشان می داد دنده های جلوی قفسه سینه جانور دچار آسیب دیدگی شده است که احتمالاً همین آسیب های وارده علت اصلی تلف شدن حیوان شده بوده است. همچنین هیچ گونه اثری از تور، نیزه و …. در اطراف لاشه مشاهده نگردید.
اقدامات حفاظتی
در حال حاضر قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای حمایت از این پستاندار آبزی وجود دارد که متأسفانه به مقدار کافی در حمایت از این گونه موثر نیست.
در حال حاضر تحقیقات در خصوص وضعیت زیستگاه، جمعیت و پراکنش گاوهای دریایی در آب های ساحلی بریس و خلیج گواتر توسط کارشناسان محیط دریایی استان سیستان و بلوچستان در حال انجام می باشد. در همین راستا ضمن تدوین دستورالعمل امداد و نجات پستانداران دریایی به گل نشسته توسط معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، دوره های آموزش امداد و نجات پستانداران دریایی با هدف آمادگی صیادان منطقه در نجات گونه های زنده به گل نشسته نیز صورت گرفته است.
تهدیدات
کاهش منابع غذایی به واسطه آلودگی آب ها توسط فاضلاب، مواد شوینده، ایجاد تاسیسات نمک زدایی آب دریا و دیگر عوامل آلوده کننده آب، آلودگی بی رویه آب ها، گسترش بنادر، ایجاد اسکله ها، احداث جزایر مصنوعی، تردد شنارورها و کشتی ها و برخورد آن ها با گاوهای دریایی در هنگام حرکت و به دام افتادن در تورهای ماهیگیری مهم ترین خطراتی هستند که گاو دریایی خلیج فارس و دریای عمان را تهدید می کنند.
محمدرضا علیمرادی / رئیس اداره محیط زیست دریایی سیستان و بلوچستان
