قلعه ها و دژهای باستانی ایران محلی برای زندگی مردم و یا دفاع در برابر دشمنان بوده اند. بعضی در بالای کوه ها ساخته شده اند که دسترسی دشمنان به آن ها بسیار سخت بوده است و بعضی در وسط شهر ها و به عنوان مرکز اقامت حاکمان و پادشاهان بنا شده اند. هر چند که این قلعه ها کاربرد سابق خود را از دست داده اند اما همگی نشانگر تاریخ پر سابقه ایران زمین و نشانه های فاخر معماری این سرزمین هستند. از این گونه قلعه ها هزاران نمونه در سراسر ایران پراکنده است که نیاز به توجه و نگهداری دارد. از آن میان پنج نمونه آن را برگزیده ایم که بر آن مروری می کنیم.
قلعه فلک الافلاک
در شهر خرم آباد لرستان و در بالای تپه ای مجاور شهر قرار گرفته است. این قلعه که در زمان ساسانیان ساخته شده است و دژ شاپور خواست نام داشته است بعدها به قلعه دوازده برجی و اکنون به فلک الافلاک شهرت پیدا کرده است. در زمان پهلوی از این دژ به عنوان زندان استفاده می شده است و اکنون به شکل موزه نگهداری می گردد.
قلعه رودخان
این قلعه در 20 کیلومتری شهر فومن قرار دارد. احتمالا این قلعه در اواخر دوره ی ساسانیان ساخته شده است و در دوران صفویه به دست کسانی که از دولت صفوی رویگردان شده بودند بازسازی شده است. این قلعه 40 برج دیده بانی دارد و از طریق پلکانی در دل کوه می توان به آن رسید. این قلعه اکنون یکی از جاذبه های دیدنی منطقه است.
ارگ کریمخانی
ارگ کریمخانی در شیراز و به دستور کریم خان زند بنا شد و مرکز حکومتی خان زند بود. این ارگ که به نوعی قصر حکومتی نیز محسوب می شد در سال های بعد از کریم خان نیز شاهد درگیری های متعددی بین جانشینان او و بعدها خاندان قاجار بوده است. نقاشی های دیواری ارگ که به تازگی دوباره از زیر لایه های گچی پدیدار شده است بسیار چشم نوار هستند. این قلعه یکی از مراکز دیدنی شهر شیراز است.
قلعه دختر فیروزآباد
این قلعه که بر فراز کوهی در نزدیکی شهر باستانی فیروزآباد فارس واقع شده است قدیمی ترین بنای ساسانی است که احتمالا اردشیر ساسانی قبل از این که برعلیه اشکانیان قیام کند آن را بنا کرده است. سقف های این قلعه گنبدی است و تمام دیوارها و سقف از سنگ بنا شده است. سقف گنبدی این قلعه قدیمی ترین سقف گنبدی دنیا است.
قلعه سب سوران
قلعه سب یا سیب در شهرستان سراوان واقع شده است و سالم ترین قلعه ای است که از دوران اسلامی در سیستان و بلوچستان باقی مانده است. این قلعه با خشت و گل ساخته شده است و بنای آن به شکلی است که هر چه دیواره به سمت بالا می روند از مساحت ساختمان کمتر می شود. علاوه بر تاسیسات لازم ده اتاق نیز اطراف حیاط اصلی قلعه ساخته شده است.
