کوروش کبیر یا ذوالقرنین! آیا هر دو نام یک نفر هستند؟

مفسران و مورخانی که کوروش را با ذوالقرنین یکی دانسته اند به کدام ادله و شواهد استناد کرده اند؟به گفته مفسر بزرگ قرآن کریم، علامه طباطبایی، آنچه نظریه ذوالقرنین بودن کوروش را تائید می کند اوصاف اخلاقی است که در تاریخ برای کوروش نوشته اند. 

کوروش، هم طبق تاریخ و هم عهد عتیق و هم نظر مورخان قدیم؛ پادشاهی با مروت و جوان مرد و با سخاوت و کریم بوده است. چنان که از تاریخ زندگی او و برخوردش با یاغیان و جبارانی که با او می جنگیدند یا او با ایشان جنگیده است نیز مبین آن است.  (2) و با صفات یاد شده از ذوالقرنین در قرآن کریم مطابقت دارد. ذوالقرنین از طرف خداوند دارای توانایی ها و امکانات فراوانی مانند عقل و تدبیر و فضایل اخلاقی و ثروت و شوکت ظاهری بوده است. (3)

سفرهای بسیار

از دیگر ویژگی های ذوالقرنین سفرهای او در مسیرهای چندگانه است که شرح آن در آیات قرآنی آمده است. کوروش نیز به غرب و شرق و شمال سفر کرد که شرح آن در تاریخ زندگانی اش آمده است . با سفرهای سه گانه ای که در قرآن کریم برای ذوالقرنین ذکر شده منطبق است. نخستین لشکرکشی کوروش به کشور همسایه غربی، لیدی، بود که در شمال آسیای صغیر قرار داشت. (4)

در قرآن آمده است که ذوالقرنین در سفر غربی اش احساس کرد خورشید در چشمه گل آلودی فرو می رود.  مشابه همان صحنه ای که کوروش به هنگام فرو رفتن قرص آفتاب (در نظر بیننده) در خلیجک های ساحل لیدی (5) مشاهده کرده است. لشکرکشی دوم کوروش به جانب شرق بود.

از تاریخ زندگی کوروش در می یابیم که این لشکرکشی چندی پیش از فتح لیدی روی داد. کوروش طی آن به آرام سازی طغیان بعضی از قبایل وحشی بیابانی مستقر در شرق کشور پرداخت. شاید بتوان تعبیر قرآن طبق آیه زیر را در اشاره به سفرهای ذوالقرنین با سفرهای جنگی کوروش به منتهای شرق برای مقابله با اقوام بیابان گرد و صحرا نورد مطابقت داد .  اومشاهده کرد خورشید بر قومی طلوع می کند که در برابر تابش آن سایبانی ندارند: «تا گاهی که رسید به محل برآمدن خورشید یافتش برمی آید بر گروهی نگذرده ایم برای ایشان جز آن پوششی را» (6)  (کهف: 90) 

سد ذوالقرنین

در قرآن کریم از مکان سدی که ذوالقرنین ساخته، یاد نشده است . فقط ویژگی اقلیمی آن بیان شده است. کنجکاوی علمی مسلمانان درباره تعیین اماکن تاریخی که نشانه های آن در قرآن مجید آمده است، در منابع تاریخی ثبت و ضبط شده است. شرح جست و جو برای یافتن سد ذوالقرنین در روزگار واثق خلیفه عباسی در منابع متعدد آمده است. (7) با بررسی متون تاریخ نگاران اسلامی که  درباره اقالیم و شهرها آمده است، می توان دریافت که مکان این سد در اوایل اقلیم پنجم و ششم بوده است. (8)

می دانیم که کوروش در لشکرکشی سوم خود به کوه های قفقاز به تنگه ای میان دو کوه رسید و برای جلوگیری از هجوم اقوام وحشی به درخواست مردمی که در آن منطقه بودند؛در فاصله میان دو کوه سد محکمی بنا کرد. این تنگه امروزه تنگه داریال (9) نامیده می شود که در نقشه های موجود میان ولادی کیوکز و تفلیس نشان داده می شود. این دیوار همان سدی است که کوروش بنا کرده و با اوصافی که قرآن درباره سد ذوالقرنین بیان کرده کاملا تطبیق می کند. (10)

موضوع دیگر در انطباق کوروش و ذوالقرنین تناسب نام ذوالقرنین با کوروش است. کهن ترین اشاره به موضوع ذوالقرنین را باید در کتاب دانیال نبی، از متون عهد عتیق یهود، جست و جو کرد. آن جا که در رویای وی، لوقرانائیم در هیئت قوچ ظاهر می شود. (11) لوقرانائیم به زبان عبری همان ذوالقرنین عربی است. (12)  این واژه در تورات فقط یک مرتبه آمده است و آن هم در سفر دانیال (کتاب دانیال) است. درباره نام ذوالقرنین و تناسب آن با کوروش گفته اند:

صاحب دوشاخ

ذوالقرنین را از آن جهت ذوالقرنین، صاحب دو قرن (شاخ) می نامند که دارای تاج یا کلاه خودی با دو شاخک بوده است. (13)  جالب اینکه در نقش برجسته هخامنشی دشت مرغاب (14)، کوروش با تاجی بر سر تصویر شده که دو شاخ همانند شاخ های قوچ بر آن دیده می شود. (15)

 بدلی از مجسمه کوروش بالدار با کلاه خود دوشاخ

ایران پیش از اسلام (جلد یک)

نویسنده: دکتر علی اکبر ولایتی

پاورقی:

 (1)    طباطبائی ، المیزان ، ج 13 ، ص 662 – 663       

(2) گزنفون ، کوروش نامه ، ترجمه رضا مشایخی ، تهران ، علمی و فرهنگی ، 1380 ، ص 255 ، 267 ، 261 ؛ هرودوت . تاریخ هرودوت ، ترجمه مرتضی ثاقب فر ؛ تهران ، اساطیر ، 1389 ، ص 196 – 197 ؛ دیاکونوف ، تاریخ ماد ، ص 354 ؛ گیرشمن ، رومن ، ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمه محمد معین ، تهران ، علمی و فرهنگی ، 1374 ، ص 140 و 141 ؛ محمدپناه ، از کورش کبیر تا داریوش کبیر ، ص 29 – 30

 (3)   کهف : 83 – 98

(4)   طباطبایی ، همان ، ج 13 ، ص 662 – 662

(5)   به نقشه ساحل غربی آسیای صغیر که بنگریم ، خواهیم دید که قسمت اعظم ساحل در خلیج های کوچک غرق می شود ؛ مخصوصا در نزدیکی ازمیر که خلیج صورت چشمه ای به خود می گیرد .

(6)   طباطبایی ، همان ، ج 13 ، ص 663

(7)  قره چانلو ، 1370 ، ص 163 – 170 ؛ ابن فقیه ، احمدبن محمد ، مختصر کتاب البلدان ، بیروت ، دار صادر ، بی تا ، ص 298 – 301

(8)   برخی ، از جمله قزوینی ، سرزمین یاجوج و ماجوج را در سمت شرق اقلیم هفتم می دانند . قزوینی ، آثار البلاد و اخبار العباد ، ص 701

(9)    بعید نیست که تحریف شده داریول باشد که در زبان ترکی به معنای تنگه است و به لغت محلی آن سد را سد « دمیر قاپو » یعنی دروازه آهنی می نامند و میان دو شهر تفلیس و « ولادی کیونز » واقع شده است . طباطبایی ، المیزان ، ج 13 ، ص 663

(10)   مکارم شیرازی ، تفسیر نمونه ، ج 12 ، ص 549 ؛ طباطبایی ، همان ، ص 658

(11)   دانیال ، 8 : 20 – 21

(12)    لفظ قرن در زبان عربی و عبری به معنی شاخ است .

(13)   آزاد ، کوروش کبیر یا ذوالقرنین ، ص 196 – 197

(14)    دشت مرغاب در 117 کیلومتری شمال شرقی زرقان ، از توابع شیراز ، واقع است . آرامگاه کوروش بزرگ در این محل قرار دارد ( مصاحب ، دایره المعارف فارسی ، ذیل مرغاب )

15 – چنین به نظر می رسد که این نقش برجسته از قدیم ترین حجاری های دوران هخامنشیان باشد ( گیرشمن ، ایران از آغاز تا اسلام ، ص 144 ، 146 ) .