نخستین سازمان پست

اختصاصی نشریه اینترنتی نوجوان ها

در لغت نامه علامه علی اکبر دهخدا ترکیب چاپارخانه بدین گونه معنا شده است: پستخانه، چپرخانه.
چاپارخانه ها از ساختمان های مهم بین جاده ای بودند که دلیل اصلی ساخت آن ها استراحت نامه رسان های دولتی و تعویض اسب های خسته با اسب های قبراق و تازه نفس بود و در زمان هخامنشیان ساخته شد. این ساختمان ها در مسیر راه شاهی ساخته شدند.
اولین آن ها در زمان بنیان گذار سلسه هخامنشیان کوروش کبیر بنا گردید ولی دوره اوج و شکوفایی چاپارخانه ها را به زمان داریوش اول نسبت می دهند که فرمان ها را از مرکز به سایر ساتراپی ها و بالعکس اخبار را از آن ها به مرکز می رساندند و تمام مناطق گسترده امپراتوری را به هم مربوط می نمودند.

این سازه های نسبتا محکم و زیاد عمدتا در راه شاهی قرار داشتند. این راه بزرگراهی با طول 3000 کیلومتر بود که از سارد شروع می شد و به شوش خاتمه می یافت.
هرودت یکی از مورخان بزرگ درباره کارکرد این مراکز این گونه نوشته: "در منازل، اسب های تندرو تدارک دیده شده است. به این ترتیب که چابک سوارها نوشته های دولتی را از مراکز تا نزدیک ترین چاپارخانه برده، به چاپاری که حاضر است می رساند و او فورا حرکت کرده، آن را به چاپارخانه دوم می برد و باز تسلیم چاپاری دیگر می کند. بدین منوال، شب و روز چاپارها در حرکتند و اوامر مرکز را به ایالات می رساندند."
در دوره بعد از اسلام نیز چاپارخانه ها از اهمیت بالایی برخوردار بودند. چه از نظر رساندن فرامین و اوامر به اقصی نقاط کشور و چه در حوزه اقامت مسافران.
مسافت بین دو واحد از این بناها به سختی و شرایط جاده ای بستگی داشت. معمولا بین 3 تا 8 فرسخ معادل تقریبی 20 تا 52 کیلومتر فاصله بین دو محل بین راهی بود.
کنار هر کدام از این محل ها یک کاروانسرا نیز ساخته می شد که به دلیل امکانات رفاهی بهتر اشخاص متول و سیاحان به عنوان استراحتگاه و توقفی نسبتا راحت از آن ها استفاده می کردند.
مصالح ساختمانی خشت خام بود به همین دلیل بر اثر گذشت زمان ساختمان آن رو به ویرانی گذاشته است و در حال حاضر اندکی از آن ها به صورت ناقص و تا حدودی فرو ریخته باقی مانده است.
یکی از محل هایی که از گذشته پابرجاست چاپارخانه میبد در مسیر کرمان به ری می باشد که در دوره قاجار ساخته شده است.
اطلاعاتی که از جزئیات داریم مدیون نوشته ها، عکس ها و نقاشی هایی است که سیاحان و مسافران در طول سالیان متمادی برای ما به یادگار گذاشته اند.
ساختمان چاپارخانه ها به صورت معمول چهارگوش در هر ضلع سازه برج نیم استوانه بنا شده بود. این نوع ساختمان اقتباسی از بناهای زمان ساسانیان بودند که در دوره های بعد نیز بدون تغییر ساخته شدند. ساختمان ها معمولا پنجره یا روزنه ای به بیرون نداشتند. بالای سر در قوسی اتاقی به نام بالاخانه بود.
نمای ساختمانی معمولا از این طرح پیروی می کرده است. دیوار رو به جاده از سه دیوار دیگر بلندتر ساخته می شد. در چوبی و بزرگی به نام دروازه با سقفی گنبدی رو به دالان ورودی باز می شد. دو طرف دالان دو سکو و دو ایوان وجود داشت. در داخل هر ایوان یک اتاق ساخته شده بود که محل اقامت رییس مجموعه در نظر گرفته بودند. در داخل حیاط ایوانی سراسری ساخته شده بود که در آن سوراخ هایی به عنوان آخور برای تغذیه چهارپا ها تعبیه گردیده بود.
در هر مجموعه فردی به عنوان نایب که سرپرست و مسئول آن محل بود از طرف رییس چاپارخانه های آن خط استخدام می شد. این شخص با لباس فرمی که بر تن داشت از سایرین مشخص می شد. لباس فرم نایب را نیم تنه ای آبی رنگ با یک کلاه پوستی تشکیل می داد. از وظایف او تهیه و آماده نگه داشتن اسب ها، استخدام شاگرد چاپار، نگهداری، تعمیر و تهیه امکانات رفاهی بود.
شاگرد چاپار نیز لباس فرمی داشت که عبارت بود از نیم تنه ای نمدی و شلواری آبی رنگ و گشاد. وظیفه او این بوده است که باید همراه مسافری که اسب از چاپارخانه کرایه کرده بود تا چاپارخانه بعدی برود و در راه مواظب باشد تا از اسب ها زیادی کار نکشند و با رسیدن مسافر به مقصد بعدی او می بایست به همراه دو اسب به محل کار خود برگردد.
هر چاپار خانه ملزم به نگهداری حداقل 6 اسب آماده و سالم بوده است. در اواسط دوره قاجار با بهبود جاده ها و راه ها و آمدن درشکه به جای اسب از چاپارخانه ها به عنوان محل نگهداری و تعمیر درشکه ها استفاده می کردند.