چهارشنبه سوری یکی از جشن های ایرانی است که در شب آخرین چهارشنبه سال (سه شنبه شب) برگزار می شود. در شاهنامه فردوسی اشاره هایی درباره بزم چهارشنبه ای در نزدیکی نوروز وجود دارد که نشان دهنده کهن بودن این جشن است. مراسم سنّتی مربوط به این جشن ملی، از دیرباز در فرهنگ سنتی مردمان ایران زنده نگاه داشته شده است. واژه «چهارشنبه سوری» از دو واژه چهارشنبه که نام یکی از روزهای هفته است و سوری که به معنی سرخ است ساخته شده است.
مردم زمان غروب آفتاب آتش روشن می کنند و از روی آن می پرند و میخوانند: «زردی من از تو، سرخی تو از من» و این گونه بیماری ها و ناراحتی ها و نگرانی های سال کهنه را به آتش می سپارند، تا سال نو را با آسودگی و شادی آغاز کنند. چهارشنبه سوری جشنی نیست که وابسته به دین یا قومیت افراد باشد و در میان عموم ایرانیان رواج دارد.
آتش‌افروزی
عنصر بنیادین آیین جشن چهارشنبه سوری، عنصر آتش است. در مناطق گوناگون ایران در شب چهارشنبه سوری گاه سه کپه آتش (به نشانه سه پند بزرگ ایرانیان باستان: پندارنیک، کردارنیک و گفتارنیک) یا هفت کپه آتش (به نشانه هفت امشاسپندان) فراهم می‌کنند. از روی آتش می‌پرند و در هنگام پریدن این شعر را میخوانند.
زردی من از تو
سرخی تو از من
سرخی آتش مال ما
زردی ما مال شما
گل چهارشنبه سوری
درد و بلا رو ببری
آجیل مشگل گشای چهارشنبه سوری
در گذشته پس از پایان آتش افروزی، اهل خانه و خویشاوندان گرد هم می آمدند و آخرین دانه های نباتی مانند: تخم هندوانه، تخم کدو، پسته، فندق، بادام، نخود، تخم خربزه، گندم و شاهدانه را که از ذخیره زمستان باقی مانده بود، روی آتش مقدس بو داده و با نمک تبرک می کردند و می خوردند. آنان بر این باور بودند که هرکس از این معجون بخورد، نسبت به افراد دیگر مهربان تر می گردد و کینه و رشک از وی دور می گردد.
سال نو-کوزه نو از آیین های چهارشنبه سوری
ایرانیان در شب چهارشنبه سوری کوزه های سفالی کهنه را بالای بام خانه برده، به زیر افکنده و آن ها را می شکستند و کوزه نویی را جایگزین می ساختند. که این رسم اکنون نیز در برخی از مناطق ایران معمول است و بر این باورند که در طول سال بلاها و قضاهای بد در کوزه متراکم می گردد که با شکستن کوزه، آن بلاها دور خواهد شد.
فال گوشی
یکی از رسم های چهارشنبه سوری است که در آن دختران جوان نیت می کنند، پشت دیواری می ایستند و به سخن رهگذران گوش فرامی دهند و سپس با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می گیرند.
قاشق زنی
در این رسم دختران و پسران جوان، چادری بر سر و روی خود می کشند تا شناخته نشوند.سپس به در خانه دوستان و همسایگان خود می روند. صاحبخانه از صدای قاشق هایی که به کاسه ها می خورد به در خانه آمده و به کاسه های آنان آجیل چهارشنبه سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می ریزد.
شال انداختن از آیین های چهارشنبه سوری
پس از خاموشی آتش و کوزه شکستن و فالگوشی و گره گشایی و قاشق زنی جوانان نوبت به شال اندازی می رسد. جوانان چندین دستمال حریر و ابریشمی را به یک دیگر گره زده، از آن طنابی رنگین به بلندی سه متر می ساختند. آنگاه از راه پلکان خانه ها یا از روی دیوار، آن را از روزنه دودکش وارد منزل می کنند و یک سر آن را خود در بالای بام در دست می گرفتند، آنگاه با چند سرفه بلند صاحب خانه را متوجه ورودشان می سازند.
صاحبخانه که منتظر آویختن چنین شال هایی هستند، به محض مشاهده طناب رنگین، آن چه قبلاً آماده کرده، در گوشه شال می ریزند. گره ای بر آن زده، با یک تکان ملایم، صاحب شال را آگاه می سازند که هدیه سوری آماده است. آنگاه شال انداز شال را بالا می کشد.
گره گشایی
کسانی که بخت ایشان گره خورده و عقده ای در کارشان روی داده است چاره ای جز آن ندارند که شب چهارشنبه سوری گوشه دستمالی یا چارقدی یا گوشه دیگر از جامه خود و یا پارچه ای را گره زنند و بر سر راهی بایستند و از اولین کسی که بر ایشان گذشت خواستار شوند که آن گره را بدست خود بگشاید .
دفع چشم زخم و بخت گشایی
برای بخت گشایی در شب چهارشنبه سوری تدابیری معمول است و از همه شگفت تر آن است که به دبّاغ خانه می روند و از آب دباغ خانه اندکی برمی دارند و با خود به خانه می آورند و برای گشوده شدن بخت بر سر می ریزند.
قلیا سودن
یکی از وسایل دفع جادو در شب چهارشنبه سوری قلیا سودن است اندکی قلیای خشک در هاون برنجین کوچکی می ریزند و هفت دختر نابالغ دسته می زنند و با آب می سایند و بر آن بول می کنند و آن آب را در چهارگوشه صحن خانه ای که آن را جادو کرده اند می ریزند و یقین دارند که به همین تدبیر جادو باطل می شود.
کندر و خوشبو
یکی از آداب چهارشنبه سوری آن است که زنان بر در دکان عطاری می روند و از او «کندر وشابرای کارگشا» می خواهند و تا عطار برود بیاورد فرار می کنند این دکان باید رو به قبله باشد سپس به دکان دیگری که رو به قبله باشد می روند و «خوشبو» می خواهند که مراد اسفند است و چون عطار پی آن برود باز می گریزند و سپس به دکان سومی که رو به قبله باشد می روند و مقداری کندر و اسفند می خرند و در خانه برای دفع چشم زخم و حل مشکل خود دود می کنند.
آش بیمار
در خانه ای که بیماری است شب چهارشنبه سوری باید در شفای او کوشید که بیماری او به سال دیگر نرسد برای این کار آشی می پزند که در میان زنان به اسم «آش بیمار» یا «آش امام زین العابدین بیمار» معروف است باید بادیه مسین به دست گرفت و با قاشق به در خانه ای یا به در اطاق همسایه رفت و چنان که او نداند که این خواهش از جانب کیست با آن قاشق بر آن ظرف مسین کوبید و صاحب خانه یا اطاق وجداناً مکلف است که چیزی که بتوان در آش ریخت مانند آرد یا برنج یا غلات و بنشن و پیاز و هر چه از این قبیل در خانه موجود باشد و اگر نیست چند شاهی پول در آن ظرف بریزد.
هرچه در ظرف ریخته می شود باید در ترکیب آش داخل شود و اگر پول در آن ظرف دریوزه گری ریختند با آن پول باید لوازم آش را تدارک دیده و از آن آش بیمار را داد و بازمانده آن رابه تهی دستان رهگذر داد و همین آش هر دردی را شفا می بخشد.
چهارشنبه سوری که با نام‌های جشن چهارشنبه پایان سال و شب چهارشنبه سرخ نیز شناخته می‌شود یکی از جشن‌های ایرانی است که در شب واپسین چهارشنبه سال (از غروب سه‌شنبه) برای پیش درآمد یا پیشواز نوروز برگزار می‌شده و آمیزه‌ای از چند آیین گوناگون است.
سوری به معنی سرخی است و اشاره به سرخی آتشی دارد که در این روز می‌افروخته‌اند.
در شاهنامه فردوسی اشاره‌هایی درباره بزم چهارشنبه‌ای در نزدیکی نوروز وجود دارد که نشان دهنده کهن بودن این جشن است. می‌توانید چهارشنبه سوری در شاهنامه را مطالعه فرمایید. مراسم سنتی مربوط به این جشن ملی، از دیرباز در فرهنگ سنتی مردمان ایران زنده نگاه داشته شده است.
آیین های چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران در قرون گذشته
در این جا به اختصار آداب و رسوم چند شهر را که در گذشته بیشتر رواج داشته شرح می دهیم.
تهران: کامل‌ترین مجموع آداب چهارشنبه سوری بوده است و مردم تهران تمام رسوم متداول را حفظ کرده‌اند.
شیراز: آتش افروختن در معابر و خانه‌ها، فال گوش، اسپند سوختن، نمک گرد سر گرداندن. در موقع اسفند دود کردن و نمک گردانیدن اوراد مخصوصی است که زنان می خوانند.
کرمانشاه: مراسم چهارشنبه سوری در کرمانشاه چندان جالب نیست و تنها چیزی که مرسوم است همان پریدن از روی آتش است.
اصفهان: در اصفهان آتش افروختن در معابر، کوزه شکستن، فالگوش، گره گشایی و… کاملاً متداول است و تمام آن آدابی که در تهران معمول است در اصفهان نیز رواج دارد و شکوه شب چهارشنبه سوری در اصفهان از تمام شهرهای ایران بیش تر است.
مشهد: در شهر مقدس مشهد گره گشایی، آتش افروختن، کوزه شکستن و آتش بازی متداول است و علاوه بر آن تفنگ خالی کردن نیز معمول است و در هر خانه ای یکی دو تیر تفنگ می اندازند. در سایر شهرهای خراسان نیز چنین است.
چهارشنبه آخر سال جزو اعیاد بزرگ ایرانیان باستان بود، ولی در حال حاضر بخاطر وجود خطرات چهارشنبه سوری، تنها شاهد خشونت و تعداد زیادی مجروح در این روز هستیم.
این جشن ملی با این همه خشونت و سر و صدا و مجروح ارزش واقعی خود را از دست داده است و جوان ها به جای توجه به آیین چهارشنبه سوری، تنها به دنبال هیجان و ایجاد مزاحمت برای دیگران هستند.
استفاده از مواد آتش بازی هرگز به طور کامل ایمن نیست، حتی اگر کاملاً مراقب باشید. حوادث نه تنها ممکن است برای کسانی که از این مواد استفاده می کنند به وجود آید، بلکه برای کسانی که این مواد را درست می کنند نیز ممکن است اتفاق بیفتد.
آسیب شناسی چهارشنبه سوری
رفتار خشونت آمیز و مغایر با عرف و منش جامعه نظیر آن چه که امروزه تحت نام چهارشنبه سوری شاهد آن هستیم، در هیچ کدام از این آیین ها دیده نمی شود. بهتر است بگوییم، کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش سلامتی مردم را هدف می گیرند، با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف کرده اند. پس امیدوارم دوستان عزیز با خواندن این مطالب، زیبایی این رسم کهن ایرانی را با انجام کارهای خطرناک و استفاده از وسایل خطرناک آتش بازی خراب نکنند و از خطرات چهارشنبه سوری بکاهند.
مواردی از آسیب شناسی چهارشنبه سوری
سوختگی:
شاید متداول ترین نوع خطرات چهارشنبه سوری که در یک مراسم آتش بازی به ذهن هرکسی می رسد سوختگی است. سوختگی در اثر بوته های خشک خیلی شدید نیست. اما سوختگی چهارشنبه سوری این روزها که انواع مواد محترقه استفاده می شود به این آسانی ها خوب شدنی نیست. طبق آمار حادثه دیدگان در چهارشنبه سوری سال گذشته، بیش از همه دچار سوختگی درجه یک و سطحی شدند. پس از آن سوختگی درجه دو، پارگی، زخم و خراشیدگی و سوختگی درجه سه که شدیدترین نوع سوختگی است، قرار دارد.
سوختگی های ناشی از بازی با مواد محترقه خطرناک در چهارشنبه سوری دارای دو نوع عوارض هستند. برخی از آن ها به عنوان عوارض زودرس مطرح هستند و برخی در دراز مدت بر افراد عوارض ایجاد می کند. قطع عضو بدن از عوارض زودرس سوختگی ها است. عفونت ثانویه در محل زخم ناشی از سوختگی یک عارضه زودرس دیگر است. مشکلات روحی و عصبی از عوارضی است که فرد دچار سوختگی در طولانی مدت به آن مبتلا می شود.
نکات لازم
در صورتی که لباس شما آتش گرفت از دویدن خودداری کنید. بلافاصله بر روی زمین بغلتید. پتو وسیله مناسبی برای خاموش کردن فردی است که لباسش آتش گرفته است. استفاده از آب هم در این مواقع کمک کننده است؛ ولی هرگز با استفاده از کپسول های آتش نشانی اقدام به خاموش کردن افراد نکنید. بد نیست بدانید سوختگی ها به ویژه سوختگی هایی که از شدت بیشتری برخوردار است موجب دفع الکترولیت های بدن نظیر سدیم، پتاسیم می شود. دفع این الکترولیت ها نیز منجر اختلال فعالیت کلیه ها خواهد شد.
دفع الکترولیت های بدن موجب می شود که میزان اوره در بدن افزایش یابد که این امر موجب از بین رفتن کلیه ها و به تدریج موجب دیالیزی شدن فرد نیز می شود. برای جلوگیری از این مسئله در مراکز درمانی بیمار را تحت معالجه با سرم هایی قرار می دهند که به میزان مورد نیاز سدیم پتاسیم و سایر املاح را داراست با این وجود در برخی موارد درمان ها موثر واقع نمی شود و فرد کلیه خود را از دست می دهد.
آسیب های چشم:
یکی دیگر از خطرات چهارشنبه سوری آسیب های چشمی می باشد. کوری چشم در صورت اصابت مستقیم ترکش های ناشی از انفجار مواد محترقه یکی از مواردی است که زیاد در چهارشنبه سوری دیده می شود. میزان کوری ها ایجاد شده به حدی است که عنوان نابینایی در چهارشنبه سوری را به خود اختصاص داده است. بر اساس آمار ۲۶ درصد آسیب ها به دلیل نارنجک، ۵۱ درصد به دلیل سیگارت و ۶ درصد نیز به علت فشفشه اتفاق می افتد.
هم چنین ۵۸ درصد آسیب دیدگان مردانی با میانگین سنی ۷۱ سال بوده اند. مراجعه سریع به چشم پزشک در صورت برخورد هر شی با چشم می تواند شدت ضایعه را کاهش دهد. در موارد خفیف با انجام مراقبت های طبی یا انجام اعمال جراحی می توان بینایی فرد را به او بازگرداند ولی متاسفانه در موارد شدید چاره ای جز تخلیه چشم باقی نمی ماند.
توجه:
بعد از هر گونه آسیب به چشم تنها کاری که باید بکنید آن است که چشم را با یک کاور، بدون آن که با خود چشم آسیب دیده تماس داشته باشد بپوشانید. بیمار را سریعاً به یک مرکز چشم پزشکی بفرستید.
ضایعات پوستی و ریوی: یکی دیگر از خطرات چهارشنبه سوری کار کردن با مواد شیمیایی تشکیل دهنده مواد محترقه است. باید توجه داشته باشید که هیچ ماده شیمیایی غیر خطرناکی وجود ندارد. نیترات پتاسیم، کلرات باریم، آرسنیک، نیترات سالیسیوم و پرکلرات پتاسیم به کار رفته در مواد محترقه و منفجره به علت ترکیب با اکسیژن و کربن همگی به نوعی خطرناک هستند و ممکن است حتی هنگام کار و تهیه، عوارضی را برای کارگران به همراه داشته باشد.
عوارض سوختگی
به عنوان مثال مواد شیمیایی با پایه کلروکلرات به لحاظ درجه آتش گیری بسیار پایین ناراحتی های پوستی ریوی ایجاد می کند. حتی در مقیاس بالاتر آثار خونی را بجا می گذارند. دردهای شکمی، سرگیجه، حالت استفراغ و اسهال و در برخی موارد ناراحتی های تنفسی پیشرفته از آثار این مواد شیمیایی برای تولید کنندگان است. تماس با ترکیبات نیتراته سبب خوردگی پوست می شود. حساسیت های پیشرفته بر روی غشا پوستی و حتی در صورت جذب از راه پوست سوختگی های پیشرفته پوست از عوارض ترکیبات نیتراته است. ترکیبات ذوب شده نیترات پتاسیم و سدیم می تواند سوختگی های شدیدی را به وجود آورد. در صورتی که مواد شیمیایی با پوست شما برخورد کرد بلافاصله آن را با آب فراوان شستشو دهید و به یک مرکز درمانی مراجعه کنید.
صداهای مرگبار: خطرات چهارشنبه سوری فقط به آتش سوزی و آسیب های ظاهری ختم نمی شود. بسیاری از جوانان از ایجاد صداهای مهیب در این شب لذت می برند و به نوعی برای ایجاد صدای بلندتر با یکدیگر رقابت می کنند و اصلا فکر نمی کنند که صداهای مهیب و ناهنجار سبب بروز ناراحتی های روحی روانی، سکته های قلبی در افراد مسن و حتی سقط جنین در زنان باردار می شود.
نکته مهم:
اگر پس از شنیدن صدای بلند ناهنجار دچار تپش قلب یا وزوزگوش یا کاهش شنوایی و علایمی شبیه این شدید، تنها کاری که باید بکنید این است که در یک فضای آرام استراحت کنید. در صورتی که علایم بیش از ۴۲ ساعت ادامه یافت به پزشک مراجعه کنید.
چند توصیه مهم برای مقابله با خطرات چهارشنبه سوری
با رعایت چند نکته ساده می توانید از خطرات چهارشنبه سوری در امان بمانید و چهارشنبه سوری خاطره انگیز و سلامتی را بگذرانید.
هرگز مواد سوختنی و ترقه در مقادیر کم یا انبوه در منزل نگهداری نشود.
از آتش زدن لاستیک، هیزم و کارتن خالی در واحدهای مسکونی یا در معابر، کوچه و خیابان خودداری کنید. چرا که ضمن ایجاد آلودگی های شدید در هوا سایر خطرات را در پی دارد.
آتش بازی در نزدیکی وسایل نقلیه که حامل بنزین و مواد سوختی هستند، در صورت کم ترین نشت و حتی در شرایط عادی، این وسایل را به بمبی تبدیل می کند که چاشنی انفجار آن کشیده شده است.
در صورت روشن کردن آتش، توصیه می شود آتش در حجم کم باشد و از ریختن مواد سریع الاشتغال نظیر نفت، بنزین و سایر مواد اشتغال زا بر روی آتش به شدت خودداری شود.
وجود یک کپسول خاموش کننده آتش نشانی پودری در نزدیک محوطه آتش ضروری است.
از پرتاب فشفشه و موشک بر روی شاخه درختان، پشت بام و بالکن منازل خودداری شود.
قبل از ترک محل روشن کردن آتش، حتماً از خاموش بودن آن مطمئن شده و توسط آب، باقی مانده آن را کاملاً سرد کرده و جمع آوری کنید.
تماس با اورژانس
در صورت بروز هرگونه حریق یا حادثه، ضمن حفظ خونسردی در اسرع وقت با شماره تلفن ۱۲۵ ستاد فرماندهی سازمان آتش نشانی تماس گرفته و مراتب را با ذکر نوع حادثه و نشانی دقیق اطلاع دهید.
بسیاری از کودکان به دور از چشم والدین مواد را خریداری و در جیب، کیف و یا کمد نگهداری می کنند که به علت درجه آتش گیری پایین به زودی مشتعل و خسارات فراوان جانی و مالی را به بار می آورند.
از انداختن ظروف تحت فشار مثل کپسول ها، اسپری های حشره کش و … به داخل آتش خودداری کنید. زیرا به علت دارا بودن خاصیت انفجاری ذرات آن پرتاب و به داخل چشم وارد می شود.
هنگام استفاده از فشفشه دستان تان را باز نگه داشته و از جلوی صورت دور نگه دارید تا دچار سوختگی نشوند.
صاحبان فروشگاه های مواد شیمیایی و رنگ فروشی ها از فروش هر گونه مواد آتش زا و مواد شیمیایی به کودکان و نوجوانان جداً خودداری نمایند.
ترقه‌های دست ساز که صدای مهیبی ایجاد می کنند، جراحات سنگین چشمی، سوختگی بدن، ناشنوایی و حتی قطع عضو را به همراه دارند و جوان ها نباید از این مواد پر خطر استفاده کنند.
بیایید با احترام به آیین گذشتگان و برپا کردن مراسم چهارشنبه سوری کاملا بی خطر، سال جدید را همگی کنار هم با سلامتی کامل، شاد و مفرح آغاز کنیم.
