حمام تاریخی سلطان امیراحمد

تاریخچه حمام در متون و فرهنگ اسلامی

نگاهی گذرا به متون دوران های مختلف تاریخی موید این امر است که حداقل در همه دوره های اسلامی ، حمام های عمومی فراوانی در شهر های مسلمین وجود داشته و با توجه به تعداد آنها در هر شهر ، از حیث اهمیت قابل مقایسه با مساجدند . هر محله یا گذر شهر قدیم ، در کنار دیگر بناهای عمومی ، دارای حمام یا حمام هایی برای استفاده مردم بوده که معمولاً توسط افراد خیّر و متمکّن ساخته و وقف می شده است .

قرار گیری حمام های عمومی در زمره آثار برجسته ی معماری این سرزمین اعجاب آور است که تاکید شرع اسلام بر طهارت عامل موثری در توجه به ساخت حمام بوده است .

حمام ، بنایی خدماتی است که لازمه زندگی انسان است اما اقوام و فرهنگ های مختلف کمتر به اهمیت معماری آن نظر افکنده اند . اهمیت حمام و ظرافت و دقت در معماری آن را باید بیش از هر چیز ، نشانه احترام به انسان در فرهنگ ما دانست . انسان موجودی والاست پس حمام هم مانند سایر مکان های زیست باید در خور و شایسته انسان بوده تا روحش را نوازش دهد و دلش را آرام کند .

کاشان و حمام های تاریخی

حمام های تاریخی کاشان ، از جمله آثار باشکوهی هستند که در دوران صفوی مورد ستایش جهانگردان داخلی و خارجی گردیده ، به طوری که شاردن فرانسوی می گوید : « گرمابه های کاشان فوق العاده عالی ، خوب و تمیز هستند ‍»

این حمام ها با معماری عالی ویژگی های خاص یکی از پنج عنصر اصلی شهر ( مسجد ، بازار ، خانه ، حمام ، آب انبار ) به شمار می آید از جمله حمام های معروف کاشان می توان به گرمابه های باغ فین ، حمام سلطان امیر احمد ، حمام گذرنو ، حمام عبدالرزاق خان ، حمام محتشم و… اشاره کرد . البته حمام های میرعماد ، اردهال و ملاقطب هم در زمره حمام های قدیمی بوده اند .

حمام تاریخی سلطان امیراحمد

حمام تاریخی سلطان امیراحمد ، نمونه ای از زیبا ترین حمام های ایران از نظر معماری و تزئینات با وسعت 1000 متر مربع در محله سلطان امیراحمد واقع در خیابان علوی می باشد که وجه تسمیه آن به جهت مجاورت با امامزاده سلطان امیر احمد ( نوه امام جواد (ع) ) می باشد . کارشناسان آثار باستانی ، از آثار به جا مانده دوران قبل از زلزله معروف 1192 هـ . ق کاشان ، قدمت این حمام را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند و لیکن بنای فعلی سربینه آن بازمانده دوران قاجار می باشد .

این بنا شامل دو حمام کوچک و بزرگ بوده که در ایام خاص هفته ، مورد استفاده اهالی محل قرار می گرفته است .

یکی از موارد مهم این بنا ، آهک بری و گچ بری هایی است که تعداد 17 لایه مرمتی ، بیانگر قدمت بناست . از دیگر شاهکارهای بنا ، بام زیبای آن می باشد .

بخش های مختلف حمام

دو بخش کوچک و بزرگ حمام به ترتیب شامل قسمت هایی همچون جلو خان ، سردر ورودی ، هشتی ، راهروهای ارتباطی ، سربینه ، میان در ،‌ گرم خانه ، خزینه ، صفه شاه نشین ، اتاق نظافت ، تون ، گربه رو ( چپیله ) ، دستک ، برف انداز ، جام خانه و چاه خانه می باشد . البته دو فضای اصلی در حمام های قدیمی به ترتیب 1ـ سربینه 2ـ گرم خانه می باشد .

1ـ سربینه

فضای اول حمام ، بینه یا سربینه ، رختکن و جای آماده شدن برای استحمام یا خروج از حمام بوده ، بینه یا سربینه ، مهم ترین و زیبا ترین فضای حمام است ، فضایی وسیع و پر تزیین با گنبدی بزرگ و حوضی در میان ، در اطراف فضای میانی بینه ، سکوهایی برای استراحت مراجعین است که برای ورود به آنها ، باید از چند پله بالا می رفتند و پاها را قبل از ورود در حوض های روی سکوها می شستند ، بیشترین تزیینات حمام ، همیشه در بینه است . کف بینه و غرفه های اطراف آن معمولاً سنگی است .

نورپردازی منظم بینه برتاثیر این تزیینات می افزاید . حوض درون سربینه و فواره آن ، آرامش فضا را دوچندان می کند .

حمام در قدیم فقط محل استحمام نبوده ، بلکه مکانی برای گذراندن اوقات فراغت ، گفتگو و تبادل نظر،رفع خستگی و حتی عبادت ، گرد آمدن دوستان و حل و فصل مسایل زندگی بوده ، در واقع وسعت زیاد سربینه ، حمام سلطان امیراحمد ، خود گواه این موضوع می باشد .

البته سربینه حمام سلطان امیراحمد ، به شکل هشت ضلعی با گچبری های زیبا و سقف رسمی بندی و جاکفشی های سنگی که ستون ها و دیوارهای آن با کاشی معرق تزیین شده است .

در سقف سربینه ، عبارت شریفه لا اله الا الله ( جهت قبله ) و در طرف مقابل تاریخ 1192 هـ . ق نشان از مرمت مکان پس از زلزله معروف دوره زندیه می باشد .

2ـ گرم خانه

فضای دوم در گرم خانه ، محل شستشو و تطهیر بدن می باشد . گرم خانه اغلب فضایی ساده تر از بینه است که گوشه هایی برای نشستن و شستشو دارد . خزینه آب گرم و حوض آب سرد و فضاهایی خصوصی تر برای استحمام در مجاورت گرم خانه قرار دارد .

روشنایی گرم خانه از نور گیرهای سقفی تامین می شود . نورگیرهایی با شیشه های عدسی مانند وجود دارد تا نور کافی وارد حمام شده و داخل حمام توسط بچه های شیطان! دیده نشود .

ازاره و دیوار گرم خانه تا یک متر کاشی کاری معرق و تا سقف آهک بری با ملات ساروج می باشد .

نوع معماری

حمام های قدیمی ، معماری پیچیده ای دارد و گاهی دو حمام در کنار همدیگر قرار می گیرند .

بینه در بین ورودی حمام و گرم خانه قرار دارد ، هوای بینه را نیمه گرم می کردند تا مراجعان یکباره با هوایی گرم مواجه نشوند وهمچنین در هنگام خروج از گرم خانه ، سلامتشان در خطر نیفتد .

ورودی حمام و نیز فضای بین بینه و گرم خانه را که « میان در»  نامیده می شود به نوعی با پیچ و خم بسیار طراحی می کردند که جلو تبادل مستقیم حرارت و رطوبت را بگیرد و هوای بیرون حمام به بینه و هوای بینه به گرم خانه و بالعکس به سهولت منتقل نشود . کل حمام را برای حفظ گرمای درونی آن ، معمولاً پایین تر از سطح زمین و درون خاک می ساخته اند .

بخشی از فضاهای حمام نیز نقش پشتیبانی دارد . یعنی فضاهای مربوطه به تامین آب و حرارت حمام مثل تون و انبار هیزم ، که تون محل افروختن آتش در پشت گرم خانه و خزینه قرار داشته و از بیرون حمام به آن وارد می شوند . حمام به لحاظ اصول فنی که باید در ساختنش رعایت شود ، از پیچیده ترین انواع بناست .

سابقه مرمت و بازسازی

این بنا با شماره 1351 در سال 1335 هـ .ش در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است و سپس در سال 1375 هـ.ش توسط هیات امنای مرمت و بازسازی بناهای تاریخی کاشان و همچنین عنایت وزیر وقت صنایع و معادن ، جناب آقای مهندس محلوجی توسط شهرداری کاشان خریداری شد . پروژه بازسازی و مرمت حمام تاریخی سلطان امیراحمد به سرپرستی جناب آقای مهندس مهدی هوشمندی نژاد و همکاری استاد سید علی اکبر حلی و مرحوم دکتر افسری انجام شد .

این حمام ، مدتی تغییر کاربردی یافته و به عنوان سفره خانه و قهوه خانه سنتی استفاده شد ولی امروزه به عنوان موزه تحت پوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می شود .

واژه نامه

جلوخان : محوطه ای باز از اجزای دستگاه ورودی که پیش از سردر و در جلو آن قرار می گیرد .

خزینه : در حمام ، اتاقی کوچک برای شست و شو ، در کنار گرم خانه و برروی گلخن ، که در آن تا نیمه آب می ریزند . بعضی از حمام ها علاوه بر خزینه آب گرم ، خزینه آب ولرم یا سرد هم دارد .

ساروج : ملاطی مقاوم دربرابر آب ، ازآهک و خاکستر ، خاک رس و … می باشد .

تنبوشه : لوله های سفالین که از آن برای انتقال آب بین بخشهای مختلف حمام استفاده می شده است .

سربینه : محل رخت کن و استراحت و گفتگو در حمام که پس از مدخل و پیش از گرم خانه قرار دارد .

گربه رو : 1) مجرای هوا در زیر کف ، برای دفع رطوبت    2) در حمام ، مجرایی که هوای گرم  و دود تون را از زیر کف حمام عبور می دهد و کف و هوای حمام را گرم می کند .

گرم خانه : در حمام ، محل اصلی استحمام و جای مشت و مال که خزینه از ملحقات آن است .

گلجام : شیشه های رنگین در روزن سقف یا دیوار

تون : مجموعه راهرو ، اتاقک و ظرفی مسین که در کف و زیر خزینه تعبیه می شود. در کف و مرکز خزینه ظرفی مسین بصورت گودالی کوچک قرار داده می شود و زیر آن اتاقکی وجود دارد که توسط راهرویی به بیرون حمام متصل می شود و شخصی به اسم تون تاب در فواصل زمانی منظم بوسیله افروختن هیزم و سایر مواد سوختی در تون ؛ آب داخل خزینه را گرم نگه می داشته است . دود ناشی از دود و دم سوختن تون بصورت مستقیم به دودکش ها مرتبط نمی شده بلکه توسط گربه روهای کف حمام به بیرون حمام هدایت می شده تا از گرمای آن برای گرم شدن کف حمام استفاده شود. نام های دیگر تون ؛ گلخن ، تیون و پاتیون است.

گلخن : تون

هشتی : فضای سرپوشیده در ورودی ، که معمولاً بلافاصله بعد از سردر و در مدخل قرار می گیرد و قاعده آن ممکن است به صورت شکلهای منتظم هندسی مختلفی ساخته شود.

سایت جامع گردشگری کاشان – نویسنده: لیلا صباغی سادیانی