رصدخانه الغ‌بیگ یکی از برجسته‌ترین آثار علمی و فرهنگی دوران تیموریان است که نه تنها در تاریخ علم و نجوم اسلامی بلکه در تاریخ جهان جایگاه ویژه‌ای دارد. این رصدخانه که در قرن پانزدهم میلادی در سمرقند ساخته شد، نمادی از رشد و شکوفایی علم در دوره‌ای است که دانشمندان اسلامی در بسیاری از حوزه‌های علمی پیشتاز بودند.
الغ‌بیگ دانشمند و حاکم
الغ‌بیگ، نوه تیمور گورکانی، نه تنها یک حاکم قدرتمند بلکه یک دانشمند برجسته در حوزه نجوم و ریاضیات بود. او علاقه‌ای عمیق به علم داشت و با حمایت از دانشمندان و تأسیس مراکز علمی، شرایطی را فراهم کرد که سمرقند به یکی از مراکز علمی بزرگ آن دوران تبدیل شود. رصدخانه‌ای که به نام او معروف است، نمونه‌ای از این تلاش‌هاست.
این رصد خانه به گفته کارشناسان یکی از بهترین رصدخانه های جهان اسلام و بزرگترین آن ها در آسیای میانه بوده است و ستاره شناسانی از جمله غیاث الدین جمشید کاشانی و علی قوشچی و قاضی زاده رومی در آن به تحقیق می پرداختند.
ساختار رصدخانه
رصدخانه الغ‌بیگ در سال ۱۴۲۰ میلادی ساخته شد و به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین رصدخانه‌های زمان خود شناخته می‌شد. این بنا شامل ابزارهای نجومی پیشرفته‌ای بود که به دانشمندان امکان می‌داد تا با دقت بسیار بالایی به مطالعه ستارگان و سیارات بپردازند. یکی از مشهورترین ابزارهای این رصدخانه، یک سکستانت عظیم بود که برای اندازه‌گیری زوایای آسمانی به کار می‌رفت.
رصدخانه الغ‌بیگ به عنوان مرکزی برای پژوهش‌های نجومی، دستاوردهای مهمی را به همراه داشت. یکی از برجسته‌ترین این دستاوردها، تهیه زیج الغ‌بیگ بود. این زیج که مجموعه‌ای از جداول نجومی است، موقعیت ستارگان و سیارات را با دقت بسیار بالایی مشخص می‌کرد و تا قرن‌ها مورد استفاده دانشمندان قرار گرفت.
این بنا فقط مختص به رصدخانه نبوده است. بلکه دانشگاهی بزرگ بود که در آن زمان به یکی از بزرگترین مراکز علمی جهان تبدیل شده بود.این مرکز در روزهای رونق خود پذیرای حدود ۷۰ نفر از محققان به نام در زمینه های مختلف علمی بود؛ که در آن مشغول به تحقیق یا تدریس بودند.
بعد از ساخت این دانشگاه، الغ بیگ رصد خانه ای برای کمک به ستاره شناسان حاضر در آن مکان ساخت و دانشمندی به نام علی قوشچی را به ریاست بر آن مکان گمارد.این سازه ارزشمند علمی به صورت دو طبقه ساخته شد. محورهای میانی ساختمان دقیقا با چهار جهت اصلی جغرافیایی بر روی نصف النهار سمرقند مطابقت دارد. تالارهای کار در طبقه همکف و زاویه یابی که برای رصد خورشید و ماه به کار می رفت در محور شمال جنوب قرار داشت.هر طبقه اسطرلابی اختصاصی و عظیم داشت که برای رصد ستارگان و سیارات استفاده می شد.
تخریب و کشف دوباره
تمامی مجموعه از آجر پخته ساخته شده بود و با نقش های هندسی از آجر و لعاب و معرق های کاشی به زیبایی هر چه تمام تر تزیین شده بود. اما متأسفانه، رصدخانه الغ‌بیگ پس از مرگ او در سال ۱۴۴۹ میلادی به دلایل سیاسی و اجتماعی تخریب شد. با این حال، بقایای این بنا در قرن بیستم توسط باستان‌شناسان کشف شد و اطلاعات ارزشمندی درباره ساختار و عملکرد آن به دست آمد. کشف این بقایا بار دیگر اهمیت تاریخی و علمی این رصدخانه را یادآوری کرد.
رصدخانه الغ‌بیگ نمادی از تلاش بشر برای درک بهتر جهان هستی است. این بنا، نه تنها گواهی بر نبوغ علمی دوران تیموریان است، بلکه نشان‌دهنده اهمیتی است که فرهنگ اسلامی به علم و دانش قائل بوده است. امروزه، نام الغ‌بیگ به عنوان یکی از بزرگترین دانشمندان تاریخ در کنار نام‌هایی چون بطلمیوس و کوپرنیکوس می‌درخشد.
در نهایت، رصدخانه الغ‌بیگ نمونه‌ای الهام‌بخش از تعامل میان علم، فرهنگ و تمدن است که می‌تواند الگویی برای جوامع امروزی باشد تا اهمیت سرمایه‌گذاری در علم و پژوهش را دریابند.
